در نظام قضایی ایران، دادگاه‌ها عموماً به سه دسته «حقوقی»، «کیفری (جزایی)» و «خانواده» تقسیم می‌شوند. در این تقسیم‌بندی، دادگاه‌های کیفری یا جزایی دادگاه‌هایی هستند که به جرایم کیفری ــ یعنی اعمالی که در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده‌اند ــ رسیدگی می‌کنند.
به همین دلیل، در عمل می‌توان گفت تفاوت واقعی در نام نیست بلکه در دسته‌بندی داخل همین دادگاه‌ها (مثل کیفری یک و دو و …) معنا پیدا می‌کند.
جرایم تحت صلاحیت دادگاه کیفری (جزایی)
دادگاه‌های کیفری یا جزایی پوشش‌دهنده انواع جرایم مجرمانه‌اند. به این معنا که هر رفتاری که از نظر قانون جرم محسوب شود، در این مراجع رسیدگی می‌شود. مثلاً «کلاهبرداری»، «ضرب و جرح»، «قتل» و حتی «بدهکاری با ارتکاب جرم» از مصادیق این پرونده‌ها هستند. البته داخل مجموعه دادگاه‌های کیفری، تقسیم‌بندی‌هایی برای نوع و شدت جرم وجود دارد. در سطح اول، دادگاه کیفری یک مسئول رسیدگی به سنگین‌ترین جرایم است: جرایمی که مجازات آن‌ها تا حداکثر به اعدام، حبس ابد یا قصاص منتهی می‌شود. برای مثال، قتل عمد، محاربه، قاچاق گسترده مواد مخدر یا جرایمی که حکم قصاص دارند، در این دادگاه بررسی می‌شوند. همچنین جرایم تعزیری درجه یک تا سه (مانند جرمی با بیش از ۲۵ سال حبس یا جریمه نقدی سنگین) از حوزه صلاحیت کیفری یک است. در مقابل، دادگاه کیفری دو به شکایت‌هایی با شدت و مجازات کمتر می‌پردازد؛ جرایمی که طبق قانون مجازات اسلامی حداکثر تا ۳ سال حبس دارند. به همین دلیل پرونده‌های «جزئی» یا «سبک‌تر» نظیر سرقت‌های خرد، تصادفات غیرعمد منجر به جرح، کلاهبرداری‌های کوچک مقیاس یا سایر تخلفات عادی معمولاً در دادگاه کیفری دو رسیدگی می‌شوند.
به عنوان نمونه، قتل عمد (که مجازات قصاص یا اعدام دارد) در دادگاه کیفری یک رسیدگی و احتمالاً به مجازات بسیار سنگین محکوم می‌شود. اما مثلاً سرقت کوچک اموال یا ضرب و جرح ساده (که جرم نسبتاً سبک‌تر است) در دادگاه کیفری دو مطرح می‌شود و مجازات آن غالباً حبس کوتاه یا جریمه است. به طور خلاصه، خودِ اصطلاح دادگاه کیفری/جزایی دامنه مشابهی از جرایم را شامل می‌شود، اما در عمل جرایم خیلی سنگین به شعب خاص (کیفری یک یا دادگاه انقلاب) ارجاع می‌شوند و جرایم سبک‌تر به شعب معمولی‌تر (کیفری دو) سپرده می‌شوند.
روند رسیدگی و ساختار دادگاه‌های کیفری
روند رسیدگی در پرونده‌های کیفری معمولاً از «دادسرا» آغاز می‌شود. وقتی شکایتی کیفری ثبت شود، پرونده ابتدا به دادسرا فرستاده و تحقیقات مقدماتی انجام می‌شود؛ پس از تکمیل تحقیقات و صدور کیفرخواست، پرونده جهت دادرسی به دادگاه کیفری ارجاع می‌گردد. سپس در دادگاه کیفری جلسه دادرسی با حضور قاضی (و گاهی مستشار) تشکیل شده و ادله و دفاعیات طرفین بررسی می‌شود.
در این ساختار، دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو تفاوت‌هایی در ترکیب و محل فعالیت دارند. به طور نمونه:
ترکیب قضات: دادگاه کیفری یک به‌صورت سه‌نفره (یک قاضی اصلی و دو مستشار) تشکیل می‌شود. اما دادگاه کیفری دو فقط یک قاضی دارد.
صلاحیت ذاتی: هر یک از این دادگاه‌ها صلاحیت اختصاصی خود را دارد و «صلاحیت ذاتی» است؛ یعنی هیچ‌یک از دادگاه‌های کیفری نمی‌تواند جرمی را بررسی کند که طبق قانون در صلاحیت دادگاه دیگری باشد. بنابراین هر پرونده حتماً باید به دادگاه درست ارجاع شود.
محل تشکیل: معمولاً دادگاه کیفری یک در مراکز استان‌ها (و بعضاً شهرستان‌های بزرگ) مستقر است، در حالی که دادگاه کیفری دو در حوزه هر شهرستان تشکیل می‌شود. (به عبارت دیگر، شعب کیفری دو در بیشتر شهرستان‌ها شعبه دارند تا رسیدگی‌ها در دسترس باشد.)
مجازات‌ها و احکام صادره در دادگاه کیفری
دادگاه‌های کیفری (جزایی) مجازات‌های تعیین‌شده در قانون مجازات اسلامی را برای مجرمان اجرا می‌کنند. همان‌طور که گفتیم، در دادگاه کیفری یک مجازات‌های بسیار سنگین (مثل قصاص، اعدام، حبس ابد و مجازات‌های تعزیری سنگین) صادر می‌شود. مثلاً اگر شخصی به قتل عمد محکوم شود، یا کسی مرتکب جرایم سیاسی و مطبوعاتی شدید گردد، احتمالاً با حکم اعدام یا حبس طولانی از سوی این دادگاه مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، دادگاه کیفری دو به جرایم سبک‌تر و مجازات‌های آرام‌تر می‌پردازد. در این دادگاه معمولاً مجازات‌های زیر ۳ سال حبس، جزای نقدی و تعزیرات کم‌میزان تعیین می‌شود. برای مثال، سرقت کوچک یا کلاهبرداری کم‌اهمیت عمدتاً با چند ماه حبس یا چند میلیون تومان جزای نقدی (جریمه) مواجه می‌شود. به طور کلی در یک پرونده کیفری، مجازات متناسب با جرم و طبق قانون تعیین می‌گردد و تفاوت در نوع دادگاه صرفاً بر حسب شدت جرم است.
مثال‌های کاربردی از پرونده‌های کیفری
برای روشن‌تر شدن موضوع، در ادامه چند مثال واقعی از پرونده‌های کیفری را می‌آوریم و نشان می‌دهیم هر کدام در کدام دادگاه رسیدگی می‌شوند:
قتل عمد: مثلاً پرونده‌ای که در آن شخصی مرتکب قتل عمد شده باشد، در دادگاه کیفری یک رسیدگی می‌شود (از مجازات‌هایی مانند قصاص یا اعدام سخن گفته می‌شود).
سرقت خرد: مثلاً شکایتی درباره سرقت یک دوچرخه یا کیف پول با ارزش کم، به دادگاه کیفری دو ارجاع می‌شود. در این دادگاه مجازات محکوم اغلب حبس کوتاه و جریمه نقدی خواهد بود.
کلاهبرداری کلان: اگر فردی مبلغ زیادی کلاهبرداری کرده و جرمش مصداق تعزیرات سنگین باشد، پرونده در دادگاه کیفری یک بررسی می‌شود و مجازات‌های طولانی‌مدت یا شدید (مثلاً حبس چندین سال) صادر می‌شود.
ضرب و جرح ساده: دعوایی که در آن صرفاً یک ضربه سبک یا آسیب غیرجانی به شخص وارد شده، معمولاً در دادگاه کیفری دو طرح می‌شود. مجازات آن ممکن است حبس کوتاه یا جریمه جزایی باشد.
جرایم غیرعمد: برای مثال، تصادفی که به جرح غیرعمد منجر شده (علی‌رغم بی‌احتیاطی) نیز معمولاً در دادگاه کیفری دو رسیدگی می‌شود.
سوال متداول: آیا دادگاه جزایی همان دادگاه کیفری است؟
بله؛ در اصطلاح حقوقی و رویه قضایی ایران هیچ تفاوتی بین «دادگاه جزایی» و «دادگاه کیفری» وجود ندارد. به زبان ساده، هر دو واژه اشاره به یک نوع دادگاه دارند که وظیفه‌اش رسیدگی به جرایم کیفری است. بنابراین، هرگاه صحبت از دادگاه جزایی یا دادگاه کیفری شود، منظور همان مراجع رسیدگی به تخلفات و جرایم است. (به‌جز اینکه بسته به قوانین، ممکن است دادگاه کیفری یک، دو، انقلاب یا اطفال و نوجوانان از انواع مختلف این مرجع باشند، که هر کدام انواع مشخصی از جرم‌ها را رسیدگی می‌کنند.)
نتیجه‌گیری
در یک نگاه کلی، دادگاه جزایی و دادگاه کیفری هر دو نام یک مجموعه از مراجع قضایی هستند که جرایم کیفری را رسیدگی می‌کنند. این دو اصطلاح در منابع حقوقی برابر یکدیگر به کار رفته و هیچ تفاوت ماهوی ندارند. تفاوت‌های اصلی در نظام رسیدگی کیفری مربوط به سطح و طبقه دادگاه (دادگاه کیفری یک یا دو و …)، نوع جرایم سنگین یا سبک، ترکیب قضات و نحوه دادرسی است. بنابراین برای مخاطب عادی مهم‌ترین نکته این است که اگر جرمی رخ دهد، بسته به شدت جرم و شرایط، به یکی از دادگاه‌های کیفری (جزایی) مربوطه مراجعه می‌شود. به طور خلاصه: دادگاه کیفری (یا جزایی) دادگاهی است که مجرمین کیفری را محاکمه می‌کند؛ تفاوت نامی ندارد و فقط تقسیم‌بندی داخلی برای تخصیص کارها وجود دارد.
