با گسترش روزافزون فضای مجازی و همه‌گیری اینترنت در ایران، شیوه ارتکاب جرایم نیز تغییر کرده و تعداد جرم‌های سایبری به شکل قابل توجهی افزایش یافته است. از آنجایی که جرایم رایانه‌ای می‌توانند خسارت‌های مالی و معنوی سنگینی به افراد و کسب‌وکارها وارد کنند، قانون‌گذار در سال‌های اخیر با تصویب قانون جرایم رایانه‌ای (مصوب ۱۳۸۸ و اصلاحات بعدی) تلاش کرده است سازوکاری برای رسیدگی به این تخلفات فراهم آورد. در این میان، آشنایی با روش‌های قانونی شکایت (نحوه شکایت در جرایم رایانه‌ای) و نهادهای مسوول رسیدگی، برای حفظ حقوق شهروندان ضروری است.
جرایم رایانه ای چیست؟
جرایم رایانه‌ای یا جرایم سایبری به آن دسته از اعمال مجرمانه‌ای گفته می‌شود که با استفاده از رایانه، اینترنت، شبکه‌های مخابراتی یا ابزارهای دیجیتال انجام می‌گیرند. این جرایم می‌توانند شامل سرقت، کلاهبرداری، تخریب اطلاعات، هک، نقض حریم خصوصی، تهدید، مزاحمت اینترنتی، نشر اکاذیب، و جرایم اخلاقی در فضای مجازی باشند.
انواع رایج جرایم رایانه‌ای
کلاهبرداری اینترنتی
فریب کاربران برای دریافت پول، اطلاعات کارت بانکی یا ورود به سایت‌های جعلی.هک و نفوذ غیرمجاز به سیستم‌ها
دسترسی به اطلاعات شخصی یا سازمانی بدون اجازه و تغییر یا سرقت داده‌ها.انتشار تصاویر یا اطلاعات خصوصی بدون رضایت
که مصداق نقض حریم خصوصی و جرم تلقی می‌شود.نشر اکاذیب، افترا و توهین در فضای مجازی
به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی.مزاحمت و تهدید اینترنتی
از جمله ارسال پیام‌های توهین‌آمیز، تهدیدکننده یا ترس‌آور از طریق پیام‌رسان‌ها.تولید و انتشار بدافزار یا ویروس‌های رایانه‌ای
استفاده از اطلاعات دیگران برای ثبت‌نام، خرید یا ایجاد حساب جعلی
مانند جعل هویت.قاچاق یا انتشار محتوای غیرمجاز یا غیرقانونی در اینترنت
مانند محتواهای مستهجن یا ضد امنیت ملی.
چه جرایمی را نمی توان تحت عنوان جرایم رایانه ای دسته بندی کرد؟
در واقع، همه جرایمی که در فضای مجازی رخ می‌دهند، الزاماً “جرایم رایانه‌ای” محسوب نمی‌شوند. برای اینکه یک جرم مشمول قانون جرایم رایانه‌ای شود، باید عنصر فنی و دیجیتال آن، یعنی نقش مستقیم رایانه یا شبکه در ارتکاب جرم، قابل اثبات باشد.
در ادامه برخی نمونه‌های جرایمی که نمی‌توان آن‌ها را صرفاً تحت عنوان جرایم رایانه‌ای دسته‌بندی کرد، آورده شده است:
- جرایمی که صرفاً از طریق اینترنت اطلاع‌رسانی شده‌اند: اگر یک جرم سنتی (مثل فروش مواد مخدر یا سلاح) تنها از طریق پیام در تلگرام یا آگهی اینترنتی تبلیغ شود، ماهِیت جرم هنوز سنتی است و به صرف استفاده از اینترنت، جرم سایبری تلقی نمی‌شود.
- جرایم مرتبط با محتوا بدون وابستگی فنی: به طور مثال توهین، افترا یا تهدید اگرچه ممکن است از طریق پیام‌رسان یا شبکه اجتماعی انجام شود، اما اگر عنصر دیجیتال (مثل هک، جعل داده، یا دستکاری سیستم) در آن وجود نداشته باشد، تحت عنوان جرم عمومی در قانون مجازات اسلامی بررسی می‌شود، نه جرم رایانه‌ای.
- نقض مالکیت فکری بدون استفاده از ابزار دیجیتال: مثلاً اگر شخصی نرم‌افزار یا اثر هنری دیگران را چاپ کند یا به صورت فیزیکی توزیع کند، جرم صورت گرفته اما رایانه‌ای محسوب نمی‌شود مگر اینکه از سیستم‌های دیجیتال برای نقض حق استفاده کرده باشد (مثل آپلود غیرمجاز در وب‌سایت).
- جرایم فیزیکی با هماهنگی اینترنتی: مثلاً دو نفر از طریق اینترنت هماهنگ می‌کنند که در یک مکان سرقت یا درگیری انجام دهند. اینکه بخش هماهنگی آنلاین بوده، جرم را سایبری نمی‌کند؛ چون بستر رایانه صرفاً ابزار بوده، نه رکن اصلی وقوع جرم.
- افزایش قیمت کالا در فروشگاه اینترنتی: اگر صرفاً قیمت کالا در یک سایت بالا رفته باشد، این تخلف ممکن است ذیل قوانین تجارت یا حمایت از مصرف‌کننده بررسی شود، نه الزاماً جرم رایانه‌ای (مگر اینکه با دستکاری سیستم انجام شده باشد).
نقش پلیس فتا در جرایم رایانه ای
پلیس فتا (پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات) به‌عنوان نهاد تخصصی نیروی انتظامی در حوزه فضای مجازی، نقش کلیدی در شناسایی، پیگیری و مقابله با جرایم رایانه‌ای ایفا می‌کند. این پلیس با بهره‌گیری از تجهیزات فنی پیشرفته و کارشناسان متخصص، وظیفه رصد فضای مجازی، کشف جرایم سایبری، جمع‌آوری و تحلیل ادله دیجیتال، شناسایی مجرمان و همکاری مستقیم با دادسراهای ویژه جرایم رایانه‌ای را بر عهده دارد. همچنین پلیس فتا علاوه بر اقدامات قضایی، با اطلاع‌رسانی عمومی و هشدارهای امنیتی تلاش می‌کند از وقوع جرایم در فضای مجازی پیشگیری کرده و سطح آگاهی کاربران را افزایش دهد.
دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای
در ایران برای رسیدگی تخصصی به پرونده‌های سایبری، دادسراهای ویژه جرایم رایانه‌ای تشکیل شده است. این دادسراها در شهرهای بزرگ مانند تهران، شیراز، مشهد و کرج فعال هستند و وظیفه پیگیری جرایم در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات را به عهده دارند. هم‌زمان پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (پلیس فتا) که بخشی از نیروی انتظامی است، مأمور کشف اولیه تخلفات اینترنتی و جمع‌آوری شواهد فنی جرم می‌باشد. به عبارت دیگر، بهترین و قانونی‌ترین راه برای پیگیری جرایم رایانه‌ای، مراجعه به دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای و ثبت شکایت رسمی است. پس از ثبت شکایت در این دادسرا، پلیس فتا وارد فرایند رسیدگی می‌شود و با استفاده از ابزارها و کارشناسان فنی، به ردیابی مجرم یا مجرمان و جمع‌آوری شواهد دیجیتال می‌پردازد.
مراحل ثبت شکایت از جرایم رایانه‌ای
برای طرح شکایت در جرایم سایبری، می‌توان به صورت مرحله به مرحله اقدام کرد. مراحل اصلی عبارتند از:
تنظیم شکایت (شکواییه): ابتدا باید شرح دقیقی از واقعه یا تخلف سایبری تهیه کنید (از جمله تاریخ، زمان، چگونگی وقوع و مشخصات طرف مقابل). شکواییه‌ای تنظیم کنید که در آن شرح جرایم احتمالی (مانند کلاهبرداری اینترنتی، هک، نشر اکاذیب یا سوءاستفاده‌های رایانه‌ای) ارائه شده باشد.
ثبت در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: پس از آماده کردن شکایت، در گام دوم باید در سامانه ثنا (سامانه الکترونیکی قوه قضائیه) ثبت‌نام کنید و از طریق «دفاتر خدمات قضایی الکترونیک» وقت ملاقات بگیرید. در روز مقرر با مدارک لازم به این دفتر مراجعه کرده و شکواییه خود را همراه با مستندات ارائه دهید. به این ترتیب شکایت شما در سامانه قضایی ثبت می‌شود و یک پرونده رسمی تشکیل می‌گردد.
ارجاع پرونده به دادسرا و پلیس فتا: پس از ثبت نهایی شکایت، پرونده به دادسرای محل وقوع جرم (دادسرای جرایم رایانه‌ای) ارجاع داده می‌شود. در مرحله بعد، دادسرا بر حسب نیاز تحقیقات مقدماتی را به پلیس فتا محول می‌کند. پلیس فتا تحقیقات فنی را شروع کرده و در صورتی که مجرم مشخص باشد او را احضار می‌کند؛ در غیر این صورت با کمک کارشناسان، به شناسایی هویت فرد یا افراد دخیل می‌پردازد.
پیگیری قضایی و صدور کیفرخواست: پس از تکمیل تحقیقات و جمع‌آوری شواهد، دادیار دادسرای جرایم رایانه‌ای در صورت احراز وقوع جرم، کیفرخواست صادر کرده و پرونده را برای رسیدگی در دادگاه صالح (عموماً دادگاه کیفری) ارسال می‌کند. دادگاه پس از بررسی اظهارات شاکی، متهم و مدارک ارائه‌شده، رأی مقتضی (مانند محکومیت یا تبرئه) را صادر خواهد کرد.
مدارک و مستندات لازم برای شکایت از جرایم رایانه ای
برای اثبات ادعای خود در پرونده سایبری، ارائه مدارک و شواهد موثق بسیار مهم است. مدارک معمولاً شامل موارد زیر می‌باشد:
شرح واقعه: مستندات کتبی یا توصیف دقیق از نحوه و زمان وقوع جرم.
مدارک هویتی: کارت ملی و شناسنامه یا سایر اسناد شناسایی شاکی.
مستندات دیجیتال: اسکرین‌شات از مکالمات، گفتگوها یا صفحات وب مرتبط با جرم، لینک‌ها و آدرس‌های اینترنتی جرم‌خیز، و گزارش‌های فنی سیستم (مانند لاگ‌های سرور یا لاگ‌های پیام‌رسان).
پرینت پیامک‌ها و ایمیل‌ها: نسخه چاپی یا فایل پیام‌های متنی و ایمیل‌های مرتبط با سوء‌استفاده انجام‌شده.
اسناد مالی: در جرایم کلاهبرداری اینترنتی یا برداشت غیرمجاز، فیش‌ها و صورتحساب‌های بانکی، قبض‌ها، رسیدهای واریزی یا خرج‌شده و هر سند مالی دیگر را ضمیمه کنید.
گزارش پلیس فتا و گزارش کارشناسی: چنانچه پیش از شکایت، مأموران پلیس فتا پیگیری اولیه‌ای انجام داده‌اند، گزارش فنی آن‌ها را همراه داشته باشید. همچنین در صورت لزوم می‌توان گزارش رسمی از کارشناس رشته فناوری اطلاعات اخذ کرد.
وکالت‌نامه: چنانچه قصد استفاده از وکیل را دارید، ارائه وکالت‌نامه رسمی به دادسرا الزامی است.
ارائه کامل این مستندات کمک می‌کند قاضی و تیم رسیدگی بهتر بتوانند صحت ادعاها را بررسی کرده و دلایل وقوع جرم را محکم سازند.
پیگیری شکایت پس از ثبت
پس از ثبت شکایت، فرایند قضایی آن آغاز می‌شود. شما می‌توانید با مراجعه به سامانه ثنا یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، از جریان پرونده خود مطلع شوید. در مراحل اولیه، پلیس فتا وارد عمل شده و تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد. در این مرحله ممکن است شاهد احضار شاکی برای ادای توضیحات بیشتر یا جمع‌آوری اطلاعات فنی توسط کارشناسان پلیس فتا باشید. پس از آن، دادیار دادسرای جرایم رایانه‌ای در صورت اطمینان از وقوع جرم، کیفرخواست صادر کرده و پرونده را به دادگاه صالح ارسال می‌کند. لازم به ذکر است که مدت زمان رسیدگی به پرونده‌های سایبری بسته به پیچیدگی جرم و حجم مدارک متفاوت است؛ برخی پرونده‌ها ممکن است در چند ماه حل و فصل شوند و برخی دیگر با بررسی‌های فنی گسترده، زمان بیشتری نیاز داشته باشند.
نکات مهم
حفظ مستندات دیجیتال: هرگونه فایل، اسکرین‌شات یا پیامی که احتمال می‌دهید مربوط به جرم است را بلافاصله ذخیره و از هرگونه دستکاری خودداری کنید. در صورت امکان نسخه پشتیبان (بک‌آپ) اطلاعات را داشته باشید تا در صورت نیاز در اختیار مراجع قضایی قرار گیرد.
اقدام سریع: سعی کنید در اولین فرصت پس از وقوع جرم اقدام به شکایت کنید. داده‌های ذخیره‌شده روی اینترنت یا سیستم‌های کامپیوتری ممکن است به سرعت تغییر کنند یا حذف گردند. مراجعه زودهنگام به پلیس فتا و دادسرا شانس حفظ شواهد را افزایش می‌دهد.
مشورت با کارشناس فنی: در صورت پیچیدگی جرم (مثلاً هک یا ویروس‌های پیشرفته)، از کمک کارشناسان فناوری اطلاعات بهره بگیرید. پلیس فتا نیز در صورتی که لازم باشد با همکاری متخصصان فنی مدارک دیجیتال را جمع‌آوری و بازیابی می‌کند.
اطلاعات دقیق: نشانی سایت‌ها یا نام شبکه‌های اجتماعی محل وقوع جرم را درست بنویسید تا اشتباهاً به دام صفحات جعلی نیفتید. در حین تهیه شکواییه، اطلاعات دقیق را برای تسریع تحقیقات ارائه کنید.
مزایای استفاده از وکیل در شکایات رایانه‌ای
اگرچه حضور وکیل در پرونده‌های جرایم رایانه‌ای الزامی نیست، اما به دلیل پیچیدگی‌های حقوقی و فنی این جرایم، استفاده از وکیل متخصص می‌تواند بسیار مؤثر باشد. وکیل جرایم سایبری با شناخت روند دادرسی و اطلاعات فنی می‌توانند:
جمع‌آوری و تنظیم مدارک: کمک کنند تمام شواهد کلیدی به درستی جمع‌آوری و در شکواییه ذکر شود.
کاهش مجازات احتمالی: به دلیل آشنایی با راهکارهای حقوقی، شانس موفقیت پرونده و در صورت محکومیت، کاهش حکم را ارتقا می‌دهند.
دفاع قوی: در جلسه دادرسی از حقوق شاکی به نحو احسن دفاع می‌کنند و با ارائه استدلال‌های محکم، از روند رسیدگی حمایت می‌کنند.
پیگیری مؤثر: با آگاهی از روال‌های اداری و قضایی، روند پرونده را به سرعت پیگیری کرده و از دنباله‌یابی‌های لازم مطمئن می‌شوند.
با توجه به آنچه گفته شد، بهره‌گیری از مشاوره حقوقی وکیل متخصص جرایم رایانه‌ای شانس احقاق حقوق شما را در پرونده‌های سایبری افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
رسیدگی به جرایم رایانه‌ای در ایران از طریق دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای و پلیس فتا انجام می‌شود. برای شکایت از این‌گونه تخلفات، باید شکوائیه‌ای کامل تنظیم کرده و در سامانه قضایی ثبت کنید تا پس از تحقیقات مقدماتی پلیس فتا، روند قضایی آغاز شود. فراموش نکنید که حفظ مستندات دیجیتال و اقدام سریع، نقش کلیدی در موفقیت پرونده دارد. همچنین استفاده از وکیل متخصص در جرایم سایبری می‌تواند شانس دستیابی به نتیجه مطلوب را افزایش دهد.
در صورتی که شما یا اطرافیانتان با جرایم سایبری مانند هک حساب کاربری، کلاهبرداری اینترنتی، سرقت اطلاعات، نشر اکاذیب در فضای مجازی یا مزاحمت‌های آنلاین مواجه شده‌اید، پیشنهاد می‌شود با وکیل متخصص این حوزه مشورت کنید. سرکار خانم پرستو رحیمیان، وکیل پایه یک دادگستری و متخصص در حوزه جرایم رایانه‌ای، با تجربه‌ای حرفه‌ای در پیگیری پرونده‌های سایبری، آماده ارائه مشاوره و خدمات حقوقی تخصصی در این زمینه می‌باشند. برای دریافت راهنمایی دقیق و پیگیری قانونی مؤثر، می‌توانید از خدمات ایشان بهره‌مند شوید.
