«اجرتالمثل» (بهای استفادهٔ متعارف) از مهمترین نهادهای جبران خسارت در فقه امامیه و حقوق موضوعهٔ ایران است. هرگاه شخصی بدون قراردادِ معوض از مال یا کار دیگری منتفع شود و متعارفاً برای آن منفعت مزدی تعیین میشود، دادگاه میتواند او را به پرداخت معادل عادلهای ملزم کند. این نهاد علاوه بر حفظ منافع مالک یا صاحبِ کار، ابزار مهمی برای پیشگیری از «غصبِ منافع» و جبران کارِ بدون مزدِ زوجه در خانواده به شمار میرود.
اجرتالمثل در قانون به زبان ساده
اجرتالمثل یعنی پولی که قانون برای جبران استفادهای که از مال یا کارِ دیگری شده تعیین میکند؛ چیزی شبیه «کرایه عادلانۀ» آن مال یا خدمت. اگر کسی بدون قرارداد درستوحسابی از خانه، زمین، خودرو یا حتی زحمتی که شما کشیدهاید استفاده کند، قانون میگوید باید بهای منصفانهاش را بپردازد.
انواع اجرتالمثل
برای نظم بهتر، اجرتالمثل را میتوان از سه زاویهٔ موضوع منفعت، منبع الزام حقوقی، و زمینهٔ کاربرد طبقه‑بندی کرد. در عمل، پنج گونهٔ اصلی زیر بیشترین کاربرد را در دادگاههای ایران دارد؛ هر کدام را با تعریف، مبنای فقهی و قانونی، شرایط مطالبه، شیوهٔ ارزیابی و نمونهٔ عملی توضیح میدهیم.
ردیف | گونه | تعریف و مبنای حقوقی | شرایط ویژه | شیوهٔ تعیین مبلغ | مثال برجسته |
---|---|---|---|---|---|
۱ | اجرتالمثل تصرف در اموال غیرمنقول | بهای متعارف بهرهبرداری از زمین، بنا، باغ، مغازه و… بدون اجارهنامه یا بیش از مدت آن. مبنای فقهی: قاعدهٔ «غصب منافع» و «لاضرر». مواد 320 و 337 قانون مدنی. | ⬩ اثبات مالکیت خواهان ⬩ انتفاع خوانده ⬩ فقدان عقد اجاره یا پایان آن | کارشناس رسمی (گروه راهوساختمان یا اراضی) با لحاظ: متراژ، نوع کاربری، نرخ منطقه‑ای (مثلاً منطقهبندی شهرداری)، تورم سالانه | ◀️ فردی پس از پایان اجاره همچنان در آپارتمان میماند؛ موجر میتواند اجرتالمثل ماههای تصرف مازاد را بگیرد. |
۲ | اجرتالمثل تصرف در اموال منقول | معادل کرایهٔ عرفی یا استهلاک منافع خودرو، دستگاه صنعتی، لوازم پزشکی و… که بدون قرارداد یا بیش از مهلت نزد شخص مانده است. مواد 331، 336 ق.م. | ⬩ تحویل مال بهصورت امانی یا قرض ⬩ اثبات استفادهٔ عملی از مال | کارشناس رشتهٔ مربوط (مثلاً اتحادیه اتومبیل)؛ معیار: کرایه روزانه+استهلاک قطعات پرمصرف | ◀️ کارگاه، جرثقیل کرایهای را پس از اتمام قرارداد برنمیگرداند؛ مالک بابت هر روز دیرکرد اجرتالمثل میگیرد. |
۳ | اجرتالمثل ایام زوجیت (کارهای خانگی زوجه) | وجهالمصالحهٔ عرفی برای کارهای متعارفِ خانه که زن به دستور شوهر و «بدون قصد تبرع» انجام داده است (ماده 29 ق. حمایت خانواده 1391 و رأی وحدترویه 772‑1398). | ⬩ اثبات عدم قصد تبرع ⬩ مطالبه هنگام طلاق یا پس از آن ⬩ انجام کارهای فراتر از تکلیف شرعی نفقه | کارشناس امور اجتماعی خانوادگی؛ معیار: نرخ خدمتکار خانگی همان شهر×مدت زندگی مشترک×درصدی برای مهارت یا شدت کار | ◀️ زنی پس از 12 سال زندگی مشترک و هنگام طلاق، اجرتالمثل ایام زوجیت به مبلغ کارشناسی 680 میلیون تومان مطالبه میکند. |
۴ | اجرتالمثل خدمات تخصصی یا کارگرانه (استیفاء عمل) | دستمزد متعارف برای کاری که شخص بدون قرارداد مکتوب انجام داده و طرف مقابل از آن منتفع شده است (ماده 336 ق.م.). شامل کارگر ساده تا متخصص حرفهای. | ⬩ انجام کار با اذن یا سکوت کارفرما ⬩ امکان تقویم عرفی اجرت | کارشناس رشتهٔ مرتبط (عمران، آیتی، پزشکی…)؛ ملاک: تعرفه اتحادیه، نرخ وزارت کار، یا میانگین بازار در زمان و مکان اجرا | ◀️ مهندسی، بدون قرارداد، برای دوستش نقشه ساختمان تهیه میکند؛ در اختلاف بعدی میتواند اجرتالمثل طراحی را مطالبه کند. |
۵ | اجرتالمثل تلف منافع (منافع فوت شده) | غرامت استفادهٔ ممکن ولی تحققنیافتهٔ مال به علت فعل دیگری؛ ذیل ضمان قهری. مثال: توقف غیرقانونی عملیات ساختمانی توسط همسایه. | ⬩ اثبات امکان بهرهبرداری ⬩ اثبات سببیت فعل خوانده در «عدمالنفع» | کارشناسان؛ روش «فرض استفادهٔ معمول» × مدت توقف × نرخ جاری | ◀️ مالک هتل بهدلیل انسداد غیرقانونی ملک توسط شهرداری، یک فصل تابستان را از دست میدهد؛ اجرتالمثل منافع همزمان با خسارت توقف مطالبه میشود. |
۱. اجرتالمثل تصرف در اموال غیرمنقول
دامنه: مسکونی، تجاری، اداری، کشاورزی.
وجوه تمایز از اجارهبها: نیاز به قرارداد ندارد؛ حتی اگر مالک آگاهی نداشته باشد، اجرتالمثل ایجاد میشود.
نکتهٔ رویه: در آرای اخیر هیئت عمومی دیوان عالی، «تصرف بدون اذن در ملک مشاع» نیز موجب مسئولیت پرداخت نسبت به سهم مالک غیرمتصرف است.
۲. اجرتالمثل تصرف در اموال منقول
اخذ مال به امانت یا تحویل جهت تعمیر دو سناریوی متداول است.
دیهٔ کاهش ارزش عین (مثلاً رنگپریدگی خودرو) جدا از اجرتالمثل خودِ استفاده است.
فک رهن: اگر مرتهن پس از تسویه، مال مرهونه را نگه دارد، ملزم به اجرتالمثل است.
۳. اجرتالمثل ایام زوجیت
پایهٔ فقهی: ماده 1106 ق.م. نفقه را تکلیف مرد میداند اما کار خانگی تکلیف شرعی زن نیست؛ پس اگر رایگان نباشد، مستحق اجرت است.
حساب دورهای: از تاریخ عقد تا تاریخ مطالبه یا صدور رأی؛ انگیزهٔ گذشت یا تبرع زن طی زندگی باید احراز گردد.
خسارت تأخیر: دادگاه میتواند از تاریخ مطالبهٔ رسمی (اظهارنامه) خسارت تأخیر براساس شاخص تورم اعمال کند.
۴. اجرتالمثل خدمات تخصصی
بهکارگیری پزشک یا تعمیرکار بدون توافق کتبی مشمول همین بند است؛ تبصره ماده 336 تصریح میکند «هرگاه عمل یا منفعتی با اجازهٔ مالک یا متصرف و بدون توافق بر اجرت ایجاد شود، مستحق اجرتالمثل است.»
دستور کارفرما در حین رابطهٔ استخدامی اگر خارج از شرح وظایف باشد، میتواند محل نزاع اجرتالمثل شود.
۵. اجرتالمثل تلف منافع (عدمالنفع قابل مطالبه)
دادگاهها در گذشته «عدمالنفع» را به سختی میپذیرفتند، اما رأی وحدترویه 733‑۱۳۹۴ دیوان عالی، طلب اجرتالمثل بهعنوان عدمالنفع قطعیالوقوع را مجاز شمرده است.
فرمول: درآمد قابل تصور – هزینهٔ معمول = منفعت فوتشده؛ این رقم اجرتالمثل تلف منافع خواهد بود.
اجرت المثل در قانون
قانون مدنی
مادۀ ۳۲۰: اگر مال کسی بهدست دیگری بیفتد و او از منفعتش استفاده کند (حتی اگر عملاً استفاده هم نکرده باشد)، ضامن است و باید اجرت آن سود را بپردازد.
مادۀ ۳۳۶: هر وقت کسی به درخواست دیگری کاری انجام دهد که عرفاً مزد دارد، مستحق اجرت است؛ مگر آنکه ثابت شود مجّانی و از روی لطف کار کرده است.
تبصرۀ همین ماده میگوید اگر زن در خانه کارهایی خارج از وظیفه شرعیاش را به دستور شوهر و بدون قصد رایگان انجام دهد، مستحق اجرتالمثل است.
مادۀ ۳۳۷: حتی اگر مالک بهطور لفظی یا ضمنی اجازه داده باشد از مالش استفاده شود، باز هم اگر قرار نبوده رایگان باشد، باید اجرتالمثل بگیرد.
قانون حمایت خانواده (مصوب ۱۳۹۱)
ماده ۲۹ این قانون دادگاه را موظف کرده هنگام طلاق، اجرتالمثل سالهای زندگی مشترک را محاسبه کند و ثبت طلاق را به پرداخت آن منوط کند. بنابراین زن میتواند در کنار مهریه یا نفقه، این حق را هم مطالبه کند.آرای وحدترویه دیوان عالی کشور
رأی ۷۳۳ (سال ۱۳۹۴) راه را باز کرد تا خسارتِ «منافع از دسترفته» هم به صورت اجرتالمثل قابل دریافت باشد.
رأی ۷۷۹ (سال ۱۳۹۸) تأکید کرد که اجرتالمثل زن با شرط «تنصیف دارایی» یا سایر حقوق مالی تداخلی ندارد و دادگاه باید همه را جداگانه بررسی کند.
چه وقت حق داریم سراغ «اجرتالمثل» برویم؟
در هر پروندهای سه پرسش کلیدی وجود دارد: از مال یا کاری که متعلق به من بوده استفاده شده؟ / رایگان نبوده یا رضایتی برای رایگانبودن نداشتهام؟ / قراردادِ معوضی در کار نبوده؟ اگر پاسخ شما به هر سه پرسش «بله» باشد، احتمالاً میتوانید اجرتالمثل بگیرید. زیر بخشهای زیر پرکاربردترین موقعیتها را با جزئیات توضیح میدهد.
۱. تصرف خانه، زمین یا مغازه بدون اجاره معتبر
پایانِ قرارداد و ماندن مستأجر در ملک حتی یک روز اضافه.
تصرف بیاجازۀ مشترک یا همسایه در ملک مشاع (مثلاً تبدیل حیاط مشترک به پارکینگ شخصی).
تغییر کاربری: مستأجر مغازه را برای انبار استفاده میکند در حالی که اجاره فقط برای فروشگاه بوده است.
مبنای حقوقی این موارد مادۀ ۳۲۰ و ۳۳۷ قانون مدنی است.
نکتهٔ کاربردی: هر بار که قرارداد فسخ یا منقضی شد، همان روز با یک اظهارنامه اعلام کنید «برای ماندن بیش از این تاریخ رضایت رایگان ندارم». از همان تاریخ اجرتالمثل شما به جریان میافتد.
۲. نگه داشتن یا بهرهبرداری از اموال منقول
وسیلهٔ نقلیهای که به امانت یا تعمیرگاه سپرده شده و دیر تحویل دادهاند.
ماشینآلات یا لوازم صنعتی که پس از اتمام اجاره یا رهن نزد طرف مقابل مانده است.
کالای نمونه یا دموی نمایشگاه که برگردانده نمیشود یا در کارگاه دیگری کار میکند.
اینجا هم مادۀ ۳۳۶ و ۳۳۷ پشتوانۀ شماست.
طراحی نقشه، ترجمه، تعمیر، یا حتی کارگری ساده که «به درخواست» فردی انجام میشود ولی مبلغی تعیین نشده است.
پرستاری یا نگهداری از بیمارِ یکی از بستگانِ صاحبخانه، اگر عرفاً برای آن مزد میدهند و شما هم رایگان کار نکردهاید.
وکالت یا خدمات حرفهای که در قراردادشان راجع به حقالزحمه سکوت شده است (مواد ۶۷۷ و ۳۳۶ ق.م.).
نکتهٔ کاربردی: برای اثبات درخواست یا «اذن» طرف مقابل، پیامک، ایمیل، یا حتی شاهدی که دیده است شما به سفارش او کار میکردید کفایت میکند.
۴. اجرتالمثل ایام زوجیت
هر کار خانگی یا مراقبتی که شرعاً تکلیف زن نیست (آشپزی، نظافت، پرستاری والدین شوهر، کمک در کسب و کار او).
زمانِ طرح دعوا معمولاً هنگام طلاق است اما تا ده سال پس از طلاق و حتی بعد از فوت شوهر هم میشود مطالبه کرد.
زوج برای فرار از اجرتالمثل باید اثبات کند زن قصـد تبرع داشته؛ اصل بر این است که زن رایگان کار نکرده است.
۵. منافع از دسترفته (عدمالنفعِ قطعی)
شهرداری یا همسایه راه ورودی مغازه شما را مسدود میکند و در نتیجه کل فصل تابستان مشتری ندارید.
پیمانکار پروژه ساختمانی را بدون مجوز تعطیل میکند و بهرهبرداریِ یکساله عقب میافتد.
دیوان عالی در رأی وحدترویه ۷۳۳ (۱۳۹۴) پذیرفته که این «منافع فوتشده» بهصورت اجرتالمثل قابل مطالبه است.
۶. پایان مزارعه و مشارکت کشاورزی
اگر مدت قرارداد زراعی تمام شود ولی محصول هنوز نرسیده باشد، مالک میتواند اجازه دهد کِشت بماند و اجرتالمثل زمین را بگیرد (مادۀ ۵۴۰ ق.م.).
چهچیزهایی لازم است تا دادگاه قانع شود؟
اثبات انتفاع یا استفاده
قبض آبوبرق، افزایش کیلومتر خودرو، عکس از فعالیت در ملک، یا شهادت شهود همسایهها.نشاندادن نبودِ قرارداد معوض یا اتمام آن
اگر قرارداد شفاهی بوده، شهادت شهود یا مکاتبات را ضمیمه کنید.عدم قصد تبرع
اصل بر این است که کسی رایگان کار یا ملک نمیدهد؛ بار اثبات رایگانبودن با طرف مقابل است.ارسال اظهارنامه یا مطالبه رسمی
تاریخ اظهارنامه نقطۀ شروع محاسبه خسارت تأخیر است.کارشناس رسمی
مبلغ اجرتالمثل را دادگاه با نظر کارشناس بر اساس نرخهای همان سال و همان شهر تعیین میکند؛ اگر رقم را کم دانستید، در مهلت ده روزه اعتراض کنید و خواستار هیئت سهنفره شوید.
بهترین زمان برای طرح دعوا اجرت المثل
در قانون ایران هیچ «مهلت انقضای» خاصی برای طرح دعوای اجرتالمثل وجود ندارد؛ مقررات مرور زمانِ دعاویِ مالی پس از انقلاب از قوانین عادی حذف شد و حق مالی افراد با گذشت زمان ساقط نمیشود. با وجود این، تجربه نشان میدهد سه عامل عملگرایانه— «ثبوتِ حق»، «امکان اثبات» و «بهصرفه بودن مبلغ»— لحظه مناسب اقدام را تعیین میکند. در ادامه برای هر سناریوی رایج، بهترین زمان را توضیح میدهیم.
۱. ملک و املاک (خانه، زمین، مغازه)
پایان یا فسخ اجاره: همان روزی که قرارداد به پایان میرسد و مستأجر باقی میمانَد، بهترین زمان است. ارسال یک اظهارنامه و اعلام اینکه از این تاریخ راضی به تصرف رایگان نیستید، مؤثرترین راه تثبیت زمان شروع اجرتالمثل است.
تصرف بدون اجازه یا بیش از حدود اذن: بهمحض کشف تصرف یا تغییر کاربری، زیرا گذشت زمان میتواند به نفع متصرف تمام شود و ادعای «رضایت ضمنی» را تقویت کند.
تصرف در ملک مشاع توسط شریک: بلافاصله پس از مخالفت کتبی یا اظهارنامهٔ رسمیِ شریک غیرمتصرف.
۲. اموال منقول (خودرو، ماشینآلات، کالا)
پایان مهلت امانت یا تعمیر: درست فردای روزی که موعد تحویل سررسید اما مال برنگشت. اگر مال در دسترس نیست، ابتدا دستور موقت بر توقیف یا منع نقلوانتقال بگیرید و سپس دادخواست اجرتالمثل بدهید.
استفادۀ اضافه بر توافق اولیه: هرگاه استفاده فراتر از اجازهٔ شما شود (مثلاً کیلومتر خودرو بالا برود یا دستگاه صنعتی در شیفت اضافه کار کند).
3. اجرتالمثل ایام زوجیت
مرحلهٔ طلاق: بهترین زمان همراهکردن این خواسته در همان دادخواست طلاق یا دفاعیه است؛ چون طبق مادۀ ۲۹ قانون حمایت خانواده، دفترخانه تا تعیین و پرداخت اجرتالمثل حق ثبت طلاق را ندارد، بنابراین اهرم فشارِ مؤثری تلقی میشود.
پس از طلاق: اگر در زمان طلاق طرح نشده، فوریترین زمان زمانی است که اسناد یا شاهدان هنوز در دسترساند و ارتباطات خانوادگی سرد نشده است. محدودیت قانونی وجود ندارد، اما هرچه فاصله بیشتر شود، اثبات «عدم قصد تبرع» سختتر میشود.
پس از فوت زوج: میتوان از ترکه مطالبه کرد ولی معمولاً ارزیابی کارشناس و جمعآوری ادلۀ خانوادگی پیچیدهتر خواهد بود.
۴. خدمات یا کار بدون قرارداد (استیفای عمل)
بلافاصله بعد از پایان کار یا روشن شدن اختلاف بر سر دستمزد. فاصله زیاد بین انجام کار و مطالبه، برای طرف مقابل این امکان را ایجاد میکند که بگوید کار «رایگان» بوده، یا ارزش عرفی تغییر کرده است.
پروژههای چندمرحلهای: پیشنهاد میشود هر مرحله را با صورتجلسه تحویل‑موقت ببندید و اگر توافق مکتوب نشد، همان هنگام اجرتالمثل مرحله را مطالبه کنید.
۵. منافع فوتشده (عدمالنفع)
پس از رفع مانع و قابلیت محاسبۀ خسارت: تا زمانی که معلوم نباشد پروژه یا کسبوکار دقیقاً چقدر خواب داشته، کارشناس نمیتواند رقم قطعی بگذارد. دورهٔ تأخیر که کاملاً مشخص شد، سریعاً اقدام کنید تا تورم و تغییر نرخها مبنای کارشناسی را پیچیده نکند.
ضرورت گرفتن وکیل برای دعاوی اجرت المثل
در حال حاضر (فروردین ۱۴۰۴) قانون ایران شما را مجبور نمیکند برای طرح یا دفاع از دعوای اجرتالمثل حتماً وکیل بگیرید؛ شخص صاحب حق میتواند خودش دادخواست بدهد و در جلسات دادگاه حضور پیدا کند. یک آییننامه قدیمی ماده ۳۲ (۱۳۸۴) که در عنوان از «اجباری شدن وکالت» سخن میگوید عملاً هرگز به‑طور فراگیر اجرا نشد و دادگاهها همچنان دادخواست افراد فاقد وکیل را میپذیرند. اخیراً هم فقط «طرح ارتقای خدمات حقوقی و قضایی» در مجلس اعلام وصول شده و هنوز هیچ متنی تصویب نشده است؛ بنابراین فعلاً حضور وکیل الزامی نیست، ولی گفتوگوها برای الزامیکردن تدریجی وکالت در دعاوی مالی ادامه دارد.
با وجود اختیاری بودن، تجربه نشان میدهد در بسیاری از پروندههای اجرتالمثل داشتن وکیل نه یک تجمل، بلکه یک «ضریب اطمینان» جدی است؛ دلایلش را بخش به بخش بخوانید:
- دعوای اجرتالمثل فقط نوشتن چند خط دادخواست نیست. شما باید چهار عنصر را ثابت کنید: انتفاع واقعی، مالکیت یا انجام کار، نبود قرارداد معوض، و عدمِ قصدِ تبرع. هر کدام بار اثبات و مدرک خاص خود را میخواهد. وکیل با تنظیم دادخواست درست، انتخاب مواد قانونی دقیق (۳۲۰، ۳۳۶، ۳۳۷ مدنی یا ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده) و ضمیمهکردن مدارک در چارچوب آیین دادرسی، جلوی رد یا نقص دادخواست را میگیرد.
- هر روز تأخیر در طرح دعوای اجرتالمثل میتواند مدارک را کمرنگ کند و رقم کارشناسی را میلیونها تومان کاهش دهد؛ برای ثبت دادخواست بدون نقص، اعتراض حرفهای به نظریه کارشناس و اجرای سریع حکم، راهی مطمئنتر از مشاوره تخصصی نیست. همین حالا برای جلوگیری از زیانهای جبرانناپذیر و دریافت کامل حق خود، با وکیل تماس بگیرید.
- اشتباهات شکلی (نامِ غلط دادگاه، دعوای ناقص، امضای ناکافی، نبود تمبر مناسب) پرونده را ماهها عقب میاندازد. هر بار رفتوآمد و پرداخت هزینه دادرسی اضافه یعنی خرجِ مضاعف؛ در حالی که وکیل معمولاً با یک دادخواست بینقص، مسیر را کوتاه میکند.
- در اجرتالمثل ایام زوجیت، ادلۀ نیت طرفین، فضای روانی خانواده، همپوشانی با مهریه و نفقه و حتی حضانت فرزندان مطرح است. وکیلِ متخصص خانواده میتواند با استراتژی مناسب فشار حقوقی و مالی را طوری تنظیم کند که نتیجه عادلانهتر به دست آید.
- بسیاری از دعاوی اجرتالمثل در نهایت با توافق خاتمه مییابد. وکیلِ مجرب میداند چه زمان پیشنهاد سازش بدهد، چه رقمی واقعبینانه است و چگونه شرایط پرداخت (نقد یا اقساط، در برابر اسقاط بعضی ادعاهای دیگر) را تنظیم کند تا موکل بیشترین بهره را ببرد.
نتیجهگیری
اجرتالمثل ابزاری حقوقی است که اجازه نمیدهد کسی از مال یا زحمت دیگری بیمزد بهره ببرد؛ چه در تصرف ملک و خودرو باشد، چه در کارهای خانگی زن یا منافع فوتشدهی کسبوکار. برای موفقیت در این دعوا باید چهار رکنِ «انتفاع، مالکیت یا انجام کار، نبود قرارداد معوض و عدم قصد تبرع» را دقیق و مستند اثبات کرد و در مهلتهای فنی به نظریه کارشناس اعتراض بهجا وارد نمود. کوچکترین خطای شکلی میتواند پرونده را ماهها عقب بیندازد یا مبلغ محکومبه را بهطرز چشمگیری کاهش دهد.
اگر به دنبال حداکثر کردن مبلغ اجرتالمثل و اجرای سریع حکم هستید، تماس با پرستو رحیمیان، وکیل پایه یک دادگستری و متخصص دعاوی اجرتالمثل مسیر مطمئنی در برابر پیچیدگیهای دادرسی و مذاکرات سازش پیش روی شما میگذارد. مشاوره تخصصی او میتواند تفاوت میان «حق نیمهسوخته» و «دریافت کامل و سریعِ خسارت» باشد—پس برای صیانت از منافع خود، همین امروز با وکیل تماس بگیرید.