در سیستم قضایی ایران، همه افراد هنگام طرح دعوا در دادگاه‌ها موظف به پرداخت هزینه دادرسی هستند. با این حال، قانون برای حمایت از افرادی که توان مالی کافی ندارند، نهادی را پیش‌بینی کرده است تحت عنوان اعسار در هزینه دادرسی. به زبان ساده، اعسار در هزینه دادرسی یعنی ناتوانی یک فرد در پرداخت هزینه‌های دادگستری به دلیل فقر یا دسترسی نداشتن به اموالش. این امکان به افراد کم‌بضاعت کمک می‌کند تا بتوانند بدون پرداخت پیشاپیش هزینه‌ها، به حقوق خود از طریق دادگاه دست یابند. در ادامه به طور جامع به جنبه‌های مختلف اعسار در هزینه دادرسی می‌پردازیم و از تعریف و شرایط اثبات آن گرفته تا مراحل طرح دادخواست اعسار، مدارک لازم، نحوه رسیدگی دادگاه و سایر نکات مهم را بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم‌به توضیح داده شده و به مواد قانونی مرتبط اشاره خواهد شد.
تعریف اعسار در هزینه دادرسی
اعسار در لغت به معنای تنگدست شدن و ناداری است. در اصطلاح حقوقی نیز اعسار وضعیت فردی است که به خاطر نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی موقت به اموال خود قادر به پرداخت بدهی‌ها یا مخارج دادرسی نیست، به چنین فردی در قانون، معسر گفته می‌شود.
بر اساس ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی: «معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.»
به بیان ساده‌تر، شخص معسر کسی است که دارایی یا پول کافی برای پرداخت هزینه‌های دادرسی ندارد یا اگر مالی دارد موقتاً نمی‌تواند به آن دست پیدا کند و در نتیجه توان پرداخت هزینه دادگاه را ندارد.
برای مثال، در صورتی که فردی هیچ منبع درآمدی نداشته یا دارایی او کفاف هزینه‌های طرح دعوا را ندهد، می‌تواند دادخواست اعسار بدهد تا از پرداخت هزینه دادرسی معاف شود. البته صرف ادعای ناتوانی مالی کافی نیست و این وضعیت باید در دادگاه به اثبات برسد. اصل بر این است که همه افراد باید هزینه دادرسی را بپردازند و معافیت از آن یک امر استثنایی است؛ بنابراین بار اثبات اعسار بر عهده خود فرد مدعی اعسار است.
اهمیت و کاربرد اعسار در روند قضایی
نهاد اعسار از هزینه دادرسی از این جهت اهمیت دارد که امکان دسترسی به عدالت را برای افراد کم‌توان از لحاظ مالی فراهم می‌کند. هزینه‌های دادرسی (مانند هزینه ثبت دادخواست، هزینه رسیدگی در مراحل تجدیدنظر و فرجام، هزینه اعتراض به رأی غیابی، هزینه اوراق قضایی و غیره) ممکن است در دعاوی مالی مبلغ قابل توجهی باشد. چنانچه فردی توان پرداخت این هزینه‌ها را نداشته باشد، در صورت نبود نهاد اعسار عملاً نمی‌تواند حق خود را از طریق دادگاه پیگیری کند. بنابراین اعسار در هزینه دادرسی یک ابزار حمایتی است که تضمین می‌کند فقر مالی مانع احقاق حق افراد نشود.
از منظر قانونی نیز، همانطور که گفته شد همه افراد اصولاً ملزم به پرداخت هزینه دادرسی‌اند و معافیت از آن استثناء محسوب می‌شود.
بنابراین، کاربرد اعسار زمانی است که فرد واقعاً در مضیقه مالی باشد و نتواند هزینه‌ها را بپردازد. در چنین شرایطی، با پذیرش اعسار توسط دادگاه، شخص موقتاً از پرداخت هزینه‌های دادرسی معاف می‌شود و دادخواست یا تجدیدنظرخواهی او بدون پرداخت هزینه رسیدگی می‌شود. این امر به ویژه در دعاوی مالی بزرگ یا در پرونده‌هایی که خواهان تمکن مالی کافی ندارد، کاربرد عملی پیدا می‌کند. به بیان دیگر، اعسار در هزینه دادرسی تضمین‌کننده حق دسترسی به دادگاه برای همه اقشار جامعه است.
شرایط و معیارهای اثبات اعسار
برای اینکه دادگاه فردی را معسر از هزینه دادرسی بشناسد، وجود شرایط و معیارهای خاصی ضروری است. مهم‌ترین شرایط و معیارهای اثبات اعسار عبارتند از:
دعوای مطروحه مالی باشد: معمولاً اعسار در هزینه دادرسی در دعاوی مالی مطرح می‌شود. زیرا در دعاوی غیرمالی (مانند طلاق، حضانت و…) هزینه دادرسی مبلغ زیادی نیست و نیازی به اعسار پیدا نمی‌شود. پس شرط اول این است که دعوا ماهیت مالی داشته باشد (مانند مطالبه وجه، خسارت، مهریه و غیره) که مستلزم پرداخت هزینه قابل توجهی است.
هزینه دادرسی قابل توجه و فراتر از توان فرد باشد: معیار عرفی این است که هزینه دادرسی آنقدر زیاد باشد که پرداخت آن برای شخص عرفاً مقدور نباشد. برای مثال، اگر هزینه ثبت دادخواست و سایر مخارج دادرسی به نسبت درآمد و دارایی‌های فرد بسیار بالا باشد، می‌توان گفت این شرط احراز می‌شود. پس صرف کم بودن درآمد کافی نیست؛ بلکه باید هزینه دعوا در مقایسه با وضعیت مالی شخص، گزاف محسوب شود.
عدم داشتن اموال کافی (به‌جز مستثنیات دین): شخص نباید مالی غیر از مستثنیات دین داشته باشد. مستثنیات دین به اموالی گفته می‌شود که قانوناً در قبال بدهی قابل توقیف یا فروش نیستند (مثل منزل مسکونی متناسب با شأن فرد، وسیله معاش ضروری، ابزار کار و…). به عبارت دیگر، اگر فرد جز اموال ضروری زندگی، دارایی قابل توجه دیگری نداشته باشد، این شرط اعسار را داراست. داشتن خانه یا وسیله نقلیه‌ای که جزو مستثنیات دین است مانع معسر شناخته شدن نیست، چون قانون نمی‌خواهد فرد دارایی‌های ضروری‌اش را برای هزینه دادگستری از دست بدهد.
عدم دسترسی موقت به اموال (در صورت وجود مال): گاهی شخص مالی دارد اما فعلاً به آن دسترسی ندارد (مثلاً اموال او توسط شخص دیگری تصرف شده یا در وثیقه است). در این حالت هم قانونگذار فرد را معسر تلقی می‌کند؛ به شرط اینکه ثابت شود واقعاً موقتاً امکان بهره‌برداری یا فروش اموال وجود ندارد. به طور خلاصه یا فرد مالی ندارد، یا اگر دارد موقتاً نمی‌تواند از آن برای پرداخت هزینه دادرسی استفاده کند.
برای اثبات وجود شرایط بالا، صرف ادعای شفاهی کافی نیست و دلایل و مدارک متقن لازم است. در بخش‌های بعدی مدارک مورد نیاز و نحوه اثبات اعسار را شرح خواهیم داد.
مراحل ثبت دادخواست اعسار در هزینه دادرسی
اگر فردی خود را واجد شرایط اعسار بداند، باید دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را به دادگاه تقدیم کند. این دادخواست را می‌توان همزمان با دادخواست اصلی یا به صورت جداگانه مطرح نمود. مراحل کلی طرح و رسیدگی به دادخواست اعسار از هزینه دادرسی به صورت زیر است:
تنظیم دادخواست اعسار: ابتدا فرد باید در برگه دادخواست، خواسته خود را اعسار از پرداخت هزینه دادرسی قید کند. این کار معمولا همزمان با تنظیم دادخواست دعوای اصلی انجام می‌شود. در صورتی که دادخواست اصلی قبلاً ثبت شده و اخطار رفع نقص برای پرداخت هزینه دادرسی صادر شده باشد، شخص می‌تواند به صورت جداگانه دادخواست اعسار بدهد. در فرم دادخواست، علاوه بر مشخصات طرفین، در قسمت «شرح خواسته» باید به طور صریح درخواست صدور حکم اعسار از هزینه دادرسی ذکر گردد.
ثبت الکترونیک دادخواست: در حال حاضر، ثبت دادخواست‌ها از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌شود. خواهان باید ابتدا در سامانه ثنا (سامانه ابلاغ الکترونیک قضایی) ثبت‌نام کرده و سپس به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه کند. در آنجا دادخواست اعسار خود را به همراه مدارک لازم تسلیم و ثبت می‌نماید. توجه: هنگام ثبت دادخواست اصلی، پرداخت هزینه دادرسی الزامی است؛ بنابراین اگر توان پرداخت وجود ندارد، باید همزمان اعلام اعسار شود تا هزینه دادرسی مطالبه نگردد.
ضمیمه کردن مدارک و شهود: خواهان اعسار باید دلایل اثبات اعسار را به دادخواست ضمیمه نماید. طبق قانون، شهادت کتبی حداقل دو شاهد مطلع از وضعیت مالی شخص و سایر مدارک (که در بخش بعدی آمده) باید ارائه شود. پس از ثبت دادخواست، مدیر دفتر دادگاه ظرف دو روز پرونده را به نظر قاضی می‌رساند. چنانچه قاضی تشخیص دهد که حضور شهود برای ادای شهادت ضروری است، از خواهان می‌خواهد شهود خود را در روز جلسه دادگاه حاضر کند.
همچنین نسخه‌ای از دادخواست اعسار برای طرف مقابل (خوانده دعوای اصلی) ارسال می‌شود تا اگر نسبت به اعسار ادعایی اعتراض یا اطلاعاتی دارد، مطرح کند.
تشکیل جلسه رسیدگی به اعسار: دادگاه در وقت مقرر، موضوع اعسار را بررسی می‌کند. خواهان باید شهود خود را به دادگاه بیاورد تا در مورد وضعیت فقر مالی او شهادت دهند. قاضی شهود را ارزیابی کرده و ممکن است از خود خواهان نیز درباره دارایی‌ها و منابع درآمدش سوال کند. طرف مقابل نیز می‌تواند در این جلسه دلایل مخالفت خود را با اعسار مطرح کند یا مثلاً نشان دهد که خواهان در واقع اموالی دارد. رسیدگی به اعسار معمولاً سریع‌تر و ساده‌تر از خود دعوای اصلی انجام می‌شود. قابل ذکر است که حکم دادگاه درباره اعسار به صورت حکم حضوری محسوب می‌شود، حتی اگر خوانده دعوای اصلی در این جلسه حاضر نباشد (این بدان معناست که حکم اعسار قطعی بوده و غیابی تلقی نمی‌شود).
صدور حکم اعسار یا رد آن: پس از بررسی ادله، دادگاه تصمیم می‌گیرد که آیا اعسار ثابت شده است یا خیر. در صورت پذیرفته شدن اعسار، دادگاه حکم می‌دهد که خواهان از پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی موقتاً معاف است. در نتیجه، رسیدگی به دعوای اصلی بدون اخذ هزینه دادرسی جریان می‌یابد. همچنین در صورت نیاز، دادگاه می‌تواند برای خواهان معسر وکیل معاضدتی (رایگان) تعیین کند. اما اگر اعسار اثبات نشود و دادگاه تشخیص دهد که فرد توان پرداخت دارد، طبق قانون به خواهان فرصت داده می‌شود ظرف مدت کوتاهی (مثلاً یک هفته) هزینه دادرسی را پرداخت کند. اگر در مهلت مقرر هزینه پرداخت نشود، قرار رد دادخواست اصلی صادر خواهد شد؛ یعنی عملاً دعوای اصلی به خاطر عدم تأدیه هزینه دادرسی مختومه می‌شود.
نکته قابل توجه اینکه حکم اعسار فقط برای همان پرونده معتبر است و برای دعاوی دیگر باید مجدداً دادخواست اعسار جداگانه داده شود. البته اگر یک شخص علیه چند نفر به طور همزمان دعاوی متعددی مطرح کند و در یکی از آنها اعسار او پذیرفته شود، آن حکم نسبت به سایر دعاوی او نیز تسری خواهد داشت.
مدارک لازم برای اثبات اعسار
برای اثبات اعسار در هزینه دادرسی، ارائه مدارک کافی و قانونی به دادگاه ضروری است. مهم‌ترین مدارکی که باید ضمیمه دادخواست اعسار شود، طبق قانون عبارتند از:
شهادت‌نامه کتبی دو شاهد: گواهی کتبی حداقل دو نفر شاهد که از وضعیت مالی و زندگی فرد اطلاع داشته باشند باید ارائه شود. در این شهادت‌نامه‌ها باید مشخصات کامل شهود (نام، شغل، نشانی) ذکر شود و شهود تصریح کنند که از شرایط معیشتی مدعی اعسار مطلع‌اند و تأیید می‌کنند وی غیر از مستثنیات دین، مال قابل توجهی برای پرداخت هزینه دادرسی ندارد. حضور این شهود در دادگاه نیز ممکن است لازم شود تا صحت اظهاراتشان تأیید گردد.
صورت دارایی‌ها و اموال: مطابق ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، شخص مدعی اعسار باید فهرست کامل دارایی‌های خود را ارائه دهد. این فهرست شامل تمامی اموال منقول و غیرمنقول وی و ارزش تقریبی آنها است. همچنین فهرست کامل وجوه نقدی در کلیه حساب‌های بانکی یا مؤسسات مالی داخلی و خارجی متعلق به او باید ضمیمه شود. به عبارت دیگر، فرد باید جزئیات هرآنچه مالک است (خانه، خودرو، زمین، حساب بانکی، سپرده و …) را اعلام نماید.
لیست اموال و مطالبات نزد دیگران: متقاضی اعسار باید مشخصات هرگونه مال یا طلبی که نزد اشخاص ثالث دارد نیز ارائه کند. برای مثال اگر پولی نزد شخص دیگری به امانت دارد یا طلبی از کسی دارد، باید آن را در دادخواست اعسار افشا نماید. این شفافیت برای اطمینان دادگاه از نبود دارایی پنهان ضروری است.
گزارش نقل و انتقالات یک سال گذشته: طبق قانون، هرگونه نقل و انتقال یا تغییر در اموال فرد طی یک سال قبل از طرح دعوای اعسار باید اعلام شود. این بند برای جلوگیری از پنهان کردن اموال از طریق انتقال آنها به دیگران در آستانه طرح دادخواست اعسار است. دادگاه بررسی می‌کند که آیا مدعی اعسار اخیراً اموالش را به نام دیگران نکرده است.
سایر مدارک اثبات فقر مالی: هر سند یا مدرکی که نشان‌دهنده عدم توان مالی فرد باشد می‌تواند مفید باشد. به طور مثال، گواهی مستمری‌بگیر بودن، فیش حقوقی با مبلغ ناچیز، مدارک بیمه بیکاری، گواهی کمیته امداد یا سازمان‌های حمایتی (اگر فرد تحت پوشش آنهاست) و مانند آن، هرچند تصریح قانونی بر ارائه‌شان نیست، اما می‌تواند در قانع کردن قاضی مؤثر باشد. توجه: هرچند ارائه این مدارک کمکی است، اما نبود آنها مانع رسیدگی نیست؛ آنچه قانوناً الزامی است همان موارد بالاست (شهادت شهود و صورت اموال).
تهیه و ضمیمه کردن مدارک فوق به دادخواست اعسار شانس پذیرش آن را بالا می‌برد. اگر فردی بدون مدارک کافی دادخواست اعسار بدهد (مثلاً تنها به یک شهادت مختصر اکتفا کند)، احتمال رد شدن درخواستش بسیار زیاد است. بنابراین توصیه می‌شود تمامی اسناد لازم با دقت تکمیل و ارائه شود.
نحوه رسیدگی دادگاه به ادعای اعسار
پس از ثبت دادخواست اعسار و تکمیل مدارک، پرونده برای رسیدگی به دادگاه فرستاده می‌شود. رسیدگی به ادعای اعسار در هزینه دادرسی به ترتیب و شکل زیر صورت می‌گیرد:
بررسی اولیه توسط قاضی: همانطور که اشاره شد، قاضی دادگاه مربوطه پس از وصول پرونده اعسار، ابتدا بررسی می‌کند که آیا دلایل ظاهری برای اعسار وجود دارد یا خیر. اگر مدارک اولیه ناکافی باشد (مثلاً شهادت‌نامه شاهدان پیوست نشده باشد)، ممکن است قبل از تشکیل جلسه اخطار رفع نقص داده شود. در غیر این صورت، قاضی دستور تعیین وقت رسیدگی را صادر می‌کند.
تشکیل جلسه دادگاه: در جلسه رسیدگی، خواهان اعسار و شهود معرفی شده توسط او حضور می‌یابند (حضور خوانده دعوای اصلی نیز ممکن است اما الزامی نیست). دادگاه اظهارات خواهان درباره وضعیت مالی‌اش را می‌شنود. سپس شهود یک به یک صحبت می‌کنند و درباره آگاهی‌شان از زندگی و توان مالی خواهان شهادت می‌دهند. معمولاً قاضی سوالاتی از شهود می‌پرسد تا اطمینان حاصل کند که آنها واقعاً مطلع از وضعیت مالی مدعی اعسار هستند و گواهی‌شان معتبر است. به عنوان نمونه، شهود باید توضیح دهند از کجا می‌دانند خواهان مالی ندارد، شغل او چیست، میزان درآمد احتمالی‌اش چقدر است و چگونه معاش خود را می‌گذراند.
مشارکت طرف مقابل: اگر خوانده‌ی دعوای اصلی (طرفی که قرار است مثلا پولی از او مطالبه شود) دلایلی داشته باشد که اعسار خواهان را زیر سوال ببرد، می‌تواند ارائه کند. برای مثال ممکن است خوانده مدارکی نشان دهد که خواهان اخیراً مالی به دست آورده یا عمداً دارایی خود را مخفی کرده است. یا ممکن است خواهان را دروغگو قلمداد کند. دادگاه این اعتراضات را نیز مدنظر قرار می‌دهد. البته صرف اینکه طرف مقابل با اعسار مخالفت کند کافی برای رد اعسار نیست؛ اما اگر دلیل معتبری بر توانایی مالی خواهان ارائه کند، قطعاً تأثیرگذار خواهد بود.
ارزیابی صحت اظهارات: قاضی در این مرحله کلیه شواهد را می‌سنجد. مواردی مانند تناقض در شهادت شهود یا عدم ذکر جزئیات لازم می‌تواند به ضرر خواهان باشد. همچنین گاهی برخی نشانه‌ها ممکن است ادعای اعسار را تضعیف کند. برای مثال در رویه قضایی آمده است که استفاده خواهان از وکیل دادگستری به خودی خود دلیل رد اعسار نیست؛ اما اگر اثبات شود خواهان توان پرداخت حق‌الوکاله بالای وکیل را داشته، دادگاه می‌تواند نتیجه بگیرد که پس توان پرداخت هزینه دادرسی (که معمولاً کمتر از حق‌الوکاله است) را هم دارد. بنابراین دادگاه به مجموع اوضاع و احوال توجه می‌کند.
صدور رأی دادگاه: در پایان، دادگاه رأی خود را درباره قبول یا رد اعسار صادر می‌کند. رأی دادگاه در خصوص اعسار، حضوری محسوب شده و به طرفین ابلاغ می‌شود. اگر اعسار پذیرفته شود، خواهان از پرداخت هزینه‌های دادرسی آن پرونده معاف خواهد شد و پرونده اصلی بدون مانع مالی پیش می‌رود. اگر اعسار رد شود، فرصت کوتاهی (اغلب یک هفته) به خواهان داده می‌شود که هزینه دادرسی را بپردازد. در صورت عدم پرداخت در مهلت مقرر، دادخواست اصلی رد می‌گردد و عملاً پرونده مختومه می‌شود. تصمیم دادگاه درباره اعسار، مانند سایر احکام دادگاه بدوی، قابل تجدیدنظرخواهی است؛ هرچند به دلیل ماهیت موضوع، معمولاً سریع رسیدگی می‌شود تا تکلیف پرونده اصلی معین گردد.
تفاوت اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم‌به
دو اصطلاح حقوقی اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از محکوم‌به هر دو به معنای ناتوانی مالی هستند، اما در دو مرحله و زمینه‌ی متفاوت از فرایند قضایی به کار می‌روند. در این بخش تفاوت این دو مقوله را توضیح می‌دهیم:
از لحاظ تعریف و موضوع: اعسار از هزینه دادرسی مربوط به ناتوانی در پرداخت هزینه‌های طرح و پیگیری دعوا در دادگستری است (مثل هزینه ثبت شکایت، هزینه دادخواست تجدیدنظر و… که باید به صندوق دولت پرداخت شود). در مقابل، اعسار از محکوم‌به مربوط به ناتوانی در پرداخت محکوم‌به یا بدهی تعیین‌شده در حکم قطعی دادگاه است. به عنوان مثال، اگر دادگاه فردی را به پرداخت مبلغی به طرف مقابل محکوم کند و او نتواند آن مبلغ را بپردازد، می‌تواند دادخواست اعسار از محکوم‌به (یا تقاضای تقسیط بدهی) بدهد. بنابراین یکی قبل یا در حین رسیدگی مطرح می‌شود و دیگری پس از صدور حکم محکومیت مالی.
از لحاظ مرجع قانونی: اعسار از هزینه دادرسی در قانون آیین دادرسی مدنی (مواد ۵۰۴ تا ۵۱۴) پیش‌بینی شده است و تشریفات آن طبق همین قانون انجام می‌شود. در حالی که اعسار از محکوم‌به در قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مصوب ۱۳۹۴ مورد اشاره قرار گرفته است. به موجب ماده ۷ این قانون، محکومٌ‌علیه مالی (شخص محکوم به پرداخت پول) می‌تواند در صورت عدم توانایی در پرداخت محکوم‌به، از دادگاه صادرکننده حکم قطعی تقاضای اعسار نسبت به محکوم‌به یا تقسیط آن را بنماید. مواد ۶ به بعد قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، شرایط و مدارک اعسار از محکوم‌به (از جمله لزوم ارائه صورت کلیه اموال و شهادت شهود که مشابه موارد ذکر شده در بخش مدارک لازم است) و نیز آثار پذیرش اعسار را بیان کرده‌اند.
از لحاظ آثار و پیامدها: پذیرش اعسار از هزینه دادرسی باعث می‌شود شخص موقتاً از پرداخت هزینه‌های دادگاه معاف گردد
و بتواند دعوای خود را بدون پرداخت هزینه آغاز یا دنبال کند. اما پذیرش اعسار از محکوم‌به معمولاً منجر به تقسیط محکوم‌به یا مهلت دادن به محکومٌ‌علیه برای پرداخت دین می‌شود. به بیان دیگر، در اعسار محکوم‌به دادگاه می‌تواند حکم دهد که بدهی قطعی مثلاً در اقساط ماهانه یا طی مدت معینی پرداخت شود. همچنین اگر اعسار محکوم‌به پذیرفته شود، محکومٌ‌له (طلبکار) نمی‌تواند تا زمانی که محکوم‌به طبق تصمیم دادگاه در حال پرداخت است، تقاضای حبس بدهکار را داشته باشد. در حالی که اعسار هزینه دادرسی اصولاً بحث حبس در میان نیست و صرفاً معافیت از پرداخت پول به دولت است.
از لحاظ اشخاص مشمول: هر دوی این اعسارها مخصوص اشخاص حقیقی غیرتاجر است. طبق ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی، تجار و اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) حق درخواست اعسار از هزینه دادرسی را ندارند و باید مطابق مقررات قانون تجارت اعلام ورشکستگی کنند. کسبه جزء (بازاریان کوچک) از شمول تاجر خارج شده و می‌توانند اعسار بدهند. در خصوص اعسار از محکوم‌به نیز رویه بر این است که تجار نمی‌توانند از مزایای اعسار بهره‌مند شوند و چنانچه تاجر ورشکسته‌ای محکوم به پرداخت دینی شود، باید از طریق مقررات ورشکستگی اقدام کند. بنابراین اعسار عمدتاً راهکاری است برای افراد عادی و نه بازرگانان و شرکت‌ها.
به طور خلاصه، اعسار از هزینه دادرسی برای تسهیل رسیدگی به دعوا بدون پرداخت هزینه اولیه است، در حالی که اعسار از محکوم‌به برای تسهیل اجرای حکم مالی صادره پس از ختم دعواست. هر دو نهاد با هدف حمایت از افراد ناتوان از پرداخت شکل گرفته‌اند ولی در مراحل متفاوتی اعمال می‌شوند.
نکات مهم در تنظیم دادخواست اعسار
در تنظیم و ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، رعایت چند نکته کاربردی می‌تواند به پذیرش درخواست کمک کند و از بروز مشکل جلوگیری نماید:
همزمانی با دادخواست اصلی: توصیه می‌شود اعسار در هزینه دادرسی را همزمان با دعوای اصلی درخواست کنید. یعنی در همان دادخواست بدوی یا تجدیدنظر، ضمن شرح خواسته قید کنید که توان پرداخت هزینه دادرسی را ندارید و تقاضای معافیت دارید. این کار باعث می‌شود از ابتدا پرونده بدون اخذ هزینه ثبت شود. اگر ابتدا دادخواست اصلی بدون ذکر اعسار ثبت شود و سپس نتوانید هزینه را بپردازید، ممکن است با اخطار مواجه شوید و فرصت اندک برای ارائه دادخواست اعسار داشته باشید.
ذکر دقیق مشخصات شهود و اخذ گواهی کتبی: بهتر است قبل از طرح دادخواست اعسار، دو نفر شاهد واجد شرایط (آشنا با وضعیت مالی‌تان) را شناسایی کرده و از آنها گواهی کتبی مطابق مقررات بگیرید. در متن دادخواست، نام و مشخصات این شهود و رابطه‌شان با خودتان را ذکر کنید تا دادگاه بداند چه کسانی اعسار شما را گواهی می‌کنند. حتماً اطمینان حاصل کنید که شهود شرایط لازم را دارند و حاضر به حضور در دادگاه و دفاع از اظهاراتشان هستند.
شفافیت و صداقت در اعلام دارایی‌ها: در فرم دادخواست، معمولاً بخشی برای ذکر دلایل و منضمات وجود دارد. در این بخش لیست اموال، حساب‌های بانکی و سایر دارایی‌های خود را همانطور که قانون خواسته صادقانه بنویسید. از پنهان کردن اموال جداً خودداری کنید. اگر بعدها مشخص شود عمداً مالی را ذکر نکرده‌اید، هم دادخواست شما رد می‌شود و هم ممکن است با اتهام توصل به وسایل متقلبانه برای فرار از دین مواجه شوید. صداقت شما در اعلام دارایی‌ها می‌تواند جلب اعتماد دادگاه را به دنبال داشته باشد.
اجتناب از طرح اعسار توسط تاجر یا شرکت: همانطور که گفته شد، اگر شخص تاجر یا شرکت تجاری هستید، به جای اعسار باید مسیر اعلام ورشکستگی را طی کنید. دادخواست اعسار از چنین افرادی اصولاً پذیرفته نمی‌شود. پس اگر مثلاً شرکت ثبت‌شده‌ای قصد طرح دعوا دارد و توان پرداخت هزینه دادرسی را ندارد، نمی‌تواند از اعسار استفاده کند. همچنین افراد عادی اگرچه می‌توانند اعسار بدهند، اما اگر فعالیت تجاری عمده‌ای دارند که آنها را در حکم تاجر قرار می‌دهد، باید احتیاط کنند و مشاوره حقوقی بگیرند.
توجه به امکان پرداخت بعدی: حکم اعسار یک معافیت دائمی نیست. اگر پس از مدتی وضعیت مالی شما بهتر شد یا مثلاً در همان دعوای اصلی پولی نصیبتان شد، ممکن است ملزم شوید هزینه دادرسی را بپردازید. طبق ماده ۵۱۴ آیین دادرسی مدنی، هرگاه معسر توانایی پیدا کند یا با درآمد خود بتواند هزینه‌ها را بپردازد، دادگاه او را ملزم به پرداخت هزینه دادرسی (یکجا یا به صورت اقساط با توجه به درآمد و مخارج زندگی) خواهد کرد. بنابراین در نظر داشته باشید که اعسار موقت است و دین شما به صندوق دولت (هزینه دادرسی) در هر حال باقی می‌ماند تا زمانی که تمکن پرداخت پیدا کنید.
اثر اعسار بر هزینه‌های بعدی و وکیل معاضدتی: اگر اعسار شما پذیرفته شود، این معافیت در تمام مراحل همان دعوا (تجدیدنظر، فرجام) نیز استمرار دارد و نیازی به تجدید دادخواست اعسار در مراحل بالاتر نیست. همچنین شما حق داشتن وکیل معاضدتی خواهید داشت؛ یعنی می‌توانید از کانون وکلا درخواست کنید یک وکیل به صورت رایگان یا با حق‌الوکاله دولتی برایتان تعیین شود. پس از صدور حکم اعسار، اگر تمایل به داشتن وکیل دارید، این موضوع را پیگیری کنید.
با رعایت نکات فوق، شانس موفقیت دادخواست اعسار از هزینه دادرسی افزایش می‌یابد و از طرفی ریسک‌های حقوقی احتمالی کاهش پیدا می‌کند.
نمونه متن دادخواست اعسار
در این قسمت یک نمونه متن برای دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی آورده شده است. این نمونه صرفاً جهت آشنایی با لحن و ساختار درخواست تهیه شده و باید بر اساس شرایط واقعی هر فرد تکمیل گردد:
بسمه تعالی
ریاست محترم شعبه … دادگاه عمومی حقوقی … (نام شهرستان)
با سلام و احترام،
اینجانب … فرزند … به شماره ملی …، خواهان پرونده کلاسه …، به استحضار می‌رساند: نظر به اینکه در حال حاضر به دلیل عدم تمکن مالی قادر به پرداخت هزینه دادرسی دعوای مطروحه به خواسته … نمی‌باشم، بدین‌وسیله به استناد ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی و سایر مقررات مربوطه، تقاضای صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را دارم. دلایل اینجانب جهت اثبات اعسار عبارت‌اند از شهادت شهود و مدارک مالی پیوست دادخواست. دو نفر شاهد به اسامی ۱- آقای … فرزند … ساکن … ۲- آقای … فرزند … ساکن … که سال‌هاست بنده را می‌شناسند و از وضعیت معیشت اینجانب آگاهی کامل دارند، حاضر به گواهی هستند که غیر از مستثنیات دین هیچ مال قابل توجهی در اختیار ندارم و درآمد ناچیز اینجانب تکافوی هزینه دادرسی را نمی‌دهد. شهادت‌نامه کتبی ایشان به پیوست تقدیم شده است. همچنین فهرست کلیه دارایی‌های اینجانب (که نشان می‌دهد اموال قابل دسترسی ندارم) و پرینت گردش حساب‌های بانکی اینجانب به عنوان مؤید اعسار تقدیم حضور می‌گردد.
بنا به مراتب فوق، صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت هزینه دادرسی مورد استدعاست.
با تشکر – امضاء خواهان
در متن فوق باید مشخصات مربوط به پرونده، خواسته دعوا، شعبه دادگاه و اطلاعات فردی خود را وارد کنید. همچنین در قسمت دلایل، می‌توانید علاوه بر شهادت شهود، به سایر مدارک خود (مثلاً گواهی‌های فقر مالی) نیز اشاره نمایید. مهم آن است که صریح و روشن بیان کنید توان مالی پرداخت هزینه دادرسی را ندارید و ادله کافی برای اثبات آن ارائه دهید.
سؤالات متداول پیرامون اعسار در هزینه دادرسی
در پایان، به برخی پرسش‌های پرتکرار درباره اعسار در هزینه دادرسی پاسخ می‌دهیم:
1- اعسار از هزینه دادرسی یعنی چه؟
اعسار از هزینه دادرسی به زبان ساده یعنی ناتوانی فرد در پرداخت هزینه‌های مربوط به طرح دعوا در دادگستری. شخص معسر به دلیل فقر مالی یا عدم دسترسی به اموالش، پول کافی برای پرداخت هزینه دادرسی ندارد و از دادگاه تقاضای معافیت موقت از این پرداخت می‌کند. (برای جزئیات بیشتر به بخش تعریف اعسار در ابتدای مطلب مراجعه کنید.)
2- چگونه می‌توان در دادگاه اعسار خود را ثابت کرد؟
برای اثبات اعسار باید مدارک و شواهد محکمه‌پسند ارائه کرد. مهم‌ترین آنها شهادت دو شاهد آگاه از وضعیت مالی شما و ارائه فهرست دارایی‌ها و اموالتان است. شاهدان باید کتباً و شفاهاً گواهی دهند که شما توان مالی پرداخت هزینه دادرسی را ندارید و اموال قابل وصولی در اختیار ندارید. همچنین صورت تمامی دارایی‌های خود، موجودی حساب‌های بانکی، بدهی‌ها و انتقالات مالی یک سال اخیر را باید به دادگاه اعلام کنید. این مجموعه اسناد و گواهان، دادگاه را قانع می‌کند که واقعاً معسر هستید.
3- آیا داشتن وکیل باعث رد شدن دعوای اعسار می‌شود؟
خیر، صرف داشتن وکیل به معنای تمکن مالی نیست و موجب رد اعسار نخواهد شد. بر اساس نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه، داشتن وکیل دادگستری خودبه‌خود نمی‌تواند دلیل عدم پذیرش اعسار باشد. البته اگر حق‌الوکاله‌ی گزافی به وکیل پرداخته باشید، ممکن است دادگاه از خود بپرسد که چطور هزینه وکیل را داشته‌اید اما هزینه دادرسی را ندارید. بنابراین بهتر است اگر وکیل دارید و اعسار می‌دهید، در دادگاه توضیح داده شود که حق‌الوکاله چگونه پرداخت شده (مثلاً وکیل شما تخفیف داده یا پرداخت را به بعد موکول کرده است).
4- آیا شرکت‌ها یا تاجران می‌توانند درخواست اعسار دهند؟
خیر، به موجب قانون تجار و اشخاص حقوقی (مانند شرکت‌ها) حق استفاده از اعسار در هزینه دادرسی را ندارند. اینگونه اشخاص در صورت عدم توانایی مالی باید از طریق اعلام ورشکستگی اقدام کنند. اعسار مختص افراد حقیقی غیرتاجر است. بنابراین اگر یک شرکت یا بازرگان نتواند هزینه دادرسی را بپردازد، راهکار قانونی برای او درخواست اعسار نیست.
5- در صورت قبول اعسار، آیا بعداً باید هزینه دادرسی پرداخت شود؟
بله، ممکن است. حکم اعسار به طور موقت شما را از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌کند، اما این به معنای بخشودگی همیشگی نیست. چنانچه بعد از مدتی شرایط مالی شما بهتر شود یا مثلاً در همان پرونده وجهی دریافت کنید، دولت می‌تواند هزینه‌های دادرسی معوق را مطالبه کند. قانون تصریح کرده است هرگاه معسر متمکن گردد (توانگر شود)، ملزم به تأدیه هزینه دادرسی خواهد بود. حتی دادگاه می‌تواند با درنظر گرفتن درآمد و مخارج زندگی شما، پرداخت هزینه‌ها را به صورت اقساط تعیین کند. پس اعسار یک تعلیق موقت در پرداخت است نه رفع همیشگی آن.
مواد قانونی مرتبط با اعسار در هزینه دادرسی
اعسار در هزینه دادرسی در قوانین ایران به ویژه در قانون آیین دادرسی مدنی به رسمیت شناخته شده است. مهم‌ترین مواد قانونی مرتبط عبارتند از:
مواد ۵۰۴ الی ۵۱۴ قانون آیین دادرسی مدنی: این مواد به طور مستقیم به تعریف معسر از هزینه دادرسی، نحوه طرح ادعای اعسار، شرایط پذیرفتن آن و آثار و استثنائات مربوطه می‌پردازند. به عنوان نمونه، ماده ۵۰۴ تعریف قانونی معسر را ارائه می‌دهد؛ ماده ۵۰۶ درباره لزوم معرفی شهود و محتوای شهادت‌نامه توضیح داده است؛ ماده ۵۱۲ اشخاص غیرمجاز برای اعسار (تجار) را مشخص کرده است؛ ماده ۵۱۳ به مزایای معافیت‌های حاصل از اعسار (معافیت از هزینه دادرسی همان دعوا و داشتن وکیل معاضدتی) اشاره دارد؛ و ماده ۵۱۴ به تکلیف معسر در صورت رفع عسرت و تمکن مالی در آینده اشاره دارد.
قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مصوب ۱۳۹۴: مواد ۶ تا ۱۱ این قانون به موضوع اعسار از محکوم‌به (دینی که فرد به موجب حکم باید بپردازد) اختصاص یافته است. هرچند این بخش مربوط به اعسار پس از صدور حکم است، اما از آنجا که در تعریف معسر و مدارک لازم اشتراکاتی با اعسار هزینه دادرسی دارد، اطلاع از آن مفید است. مثلاً ماده ۸ همین قانون بر ضرورت ارائه صورت جامع اموال و ضمایم آن تأکید دارد که در اعسار هزینه دادرسی نیز رعایت می‌شود.
در کنار این قوانین اصلی، برخی آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی نیز در تبیین بیشتر موضوع نقش داشته‌اند. برای نمونه، رأی وحدت رویه شماره ۷۲۲ دیوان عالی کشور ابهامی راجع به قابل اعتراض بودن حکم اعسار را برطرف کرده یا نظریه‌های مشورتی قوه قضاییه مواردی نظیر داشتن وکیل در هنگام اعسار را تبیین کرده‌اند. با این حال برای درک کاربردی اعسار در هزینه دادرسی، مطالعه همان مواد قانونی مذکور کفایت می‌کند و دادگاه‌ها عمدتاً بر اساس آنها تصمیم‌گیری می‌نمایند.
