دادگاه کیفری بخشی از دستگاه قضایی است که به رسیدگی به جرائم کیفری (یعنی اعمال مجرمانه‌ای که مجازات قانونی دارند) می‌پردازد. مطابق مادهٔ ۲۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری، محاکم کیفری ایران به پنج دسته تقسیم می‌شوند:
- دادگاه کیفری یک
- دادگاه کیفری دو
- دادگاه انقلاب اسلامی
- دادگاه اطفال و نوجوانان
- دادگاه‌های نظامی
هر یک از این دادگاه‌ها بنا به ماهیت جرم و شخصیت متهم، صلاحیت و روش دادرسی خاص خود را دارند. در ادامه انواع این دادگاه‌ها، حوزه صلاحیت و تفاوت‌های اصلی آن‌ها بررسی می‌شود.
دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو
دادگاه‌های کیفری یک و دو از جمله دادگاه‌های عمومی جزایی هستند که اولین مرجع قضایی در رسیدگی به جرائم عادی به حساب می‌آیند. صلاحیت دادگاه کیفری دو بسیار گسترده است.
طبق مادهٔ ۳۰۱ قانون آیین دادرسی کیفری
به‌طور کلی «رسیدگی به تمام جرائم را دارد مگر آنچه به موجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری قرار گیرد».
به عبارت دیگر، جرائمی که قانون استثنائاً مرجع دیگری (مثلاً دادگاه انقلاب یا نظامی) را تعیین نکرده باشد، در دادگاه کیفری دو رسیدگی می‌شوند. به‌طور معمول این دادگاه در هر حوزه قضایی (شهرستان) با حضور یک قاضی (رئیس یا دادرس علی‌البدل) تشکیل می‌شود.
در مقابل، صلاحیت دادگاه کیفری یک محدودتر و ویژه‌تر است. مطابق مادهٔ ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، جرائمی مانند قتل عمد (یا به تعبیر قانون، جرائم موجب سلب حیات)، حبس ابد، محاربه و افساد فی‌الارض، قطع عضو و جنایات شدید علیه تمامیت جسمانی (تا نصف دیه یا بیشتر)، جرایم تعزیری درجه سه و بالاتر، و جرایم سیاسی و مطبوعاتی، تنها در دادگاه کیفری یک رسیدگی می‌شوند. این دادگاه برای رسیدگی به این گونه جرائم سنگین تشکیل می‌شود. دادگاه کیفری یک در مرکز هر استان و گاهی در برخی شهرستان‌ها (با تصویب رئیس قوه قضاییه) دایر است و با هیأتی سه‌نفره متشکل از یک رئیس و دو مستشار جلسات رسیدگی را تشکیل می‌دهد (جلسه با حضور رئیس و حداقل یک مستشار نیز رسمیت می‌یابد).
ساختار و قاضیان: در دادگاه کیفری دو همیشه یک قاضی (رئیس یا علی‌البدل) رسیدگی می‌کند. اما در دادگاه کیفری یک معمولاً سه قاضی (رئیس و دو مستشار) حضور دارند.
نوع جرایم: دادگاه کیفری یک مختص جرائم بسیار مهم و مجازات‌های سنگین (اعدام، حبس طولانی و…) است، در حالی که دادگاه کیفری دو جرائم عادی و مجازات‌های سبک‌تر (مانند کلاهبرداری، ضرب و جرح غیرعمدی، سرقت خرد و…) را رسیدگی می‌کند.
مثال: برای مثال، پرونده‌ای مانند قتل عمد یا قاچاق گسترده مواد مخدر در دادگاه کیفری یک مطرح می‌شود، ولی جرائمی نظیر سرقت کوچک یا ضرب و جرح ساده در صلاحیت دادگاه کیفری دو خواهد بود.
دادگاه انقلاب اسلامی
دادگاه انقلاب اسلامی محلی برای رسیدگی به جرائم خاص است که معمولاً ماهیت سیاسی یا امنیتی دارند. مطابق مادهٔ ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری، جرائمی مانند «جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور»، محاربه، افساد فی الارض، بغی (قیام مسلحانه علیه اساس نظام)، تبانی و اجتماع علیه نظام، توهین به رهبر یا بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، و همهٔ جرائم گسترده مربوط به مواد مخدر و قاچاق اسلحه از صلاحیت دادگاه انقلاب محسوب می‌شوند. علاوه بر این موارد، هر جرم دیگری که قانون برای آن دادگاه انقلاب تعیین کرده باشد نیز در این مرجع رسیدگی می‌شود.
دادگاه انقلاب عمدتاً با هیأت سه‌نفره (یک رئیس و دو مستشار) تشکیل می‌شود؛ به‌طوری‌که در رسیدگی به جرائم مندرج در مادهٔ ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، حضور رئیس و دو مستشار الزامی است و جلسه با حداقل دو قاضی رسمیت می‌یابد. در جرائم دیگر با مجازات سبک‌تر، ممکن است تنها یک رئیس یا یک مستشار حاضر باشند.
صلاحیت: جرائم بسیار مهم سیاسی و امنیتی نظیر جاسوسی، محاربه، افساد فی‌الارض و توهین به مقام رهبری در دادگاه انقلاب رسیدگی می‌شوند.
ساختار: برای جرائم سنگین، دادگاه انقلاب با یک رئیس و دو مستشار (حداقل دو عضو) تشکیل می‌شود؛ در بقیه موارد ممکن است با یک قاضی نیز تشکیل شود.
مثال: مثلاً افرادی که متهم به عضویت در گروه‌های مسلح علیه نظام یا افشای اسناد محرمانهٔ دولتی باشند، پرونده‌هایشان در دادگاه انقلاب مطرح می‌شود.
دادگاه نظامی
دادگاه‌های نظامی مخصوص رسیدگی به جرائم مربوط به نیروهای مسلح و وظایف خاص نظامی است. به عبارت دیگر، اگر شخصی نظامی (سرباز، افسری از ارتش یا سپاه، پلیس و غیره) جرمی را در ارتباط با وظایف نظامی خود مرتکب شود، در دادگاه نظامی محاکمه می‌شود. این جرائم شامل مواردی همچون فرار از خدمت، ترک مأموریت، افشای اسرار نظامی، اختلاس از منابع دولتی در حوزه نظامی و سایر تخلفات مشابه است (توجه شود که اگر یک غیرنظامی همان جرم را مرتکب شود، در دادگاه عمومی رسیدگی می‌شود).
وظیفه دادگاه‌های نظامی به‌گونه‌ای است که هم «شخص نظامی» و هم «ماهیت نظامی جرم» در صلاحیت آن دخیل است؛ یعنی اگر جرم به اقتضای حرفهٔ نظامی صورت گرفته باشد، حتا اگر آن جرم در ظاهر عمومی باشد (مثل قتل یا سرقت)، در صورت ارتکاب توسط نظامی، در صلاحیت دادگاه نظامی قرار می‌گیرد. معمولاً دو سطح نظامی وجود دارد: دادگاه نظامی دو (برای جرائم عادی ارتکابی توسط نظامیان) و دادگاه نظامی یک (معادل دادگاه کیفری یک، برای جرائم سنگین نظامیان). در زمان جنگ نیز دادگاه‌های ویژه نظامی تأسیس می‌شود.
صلاحیت: رسیدگی به جرائم ارتکابی توسط اعضای نیروهای مسلح (ارتش، سپاه، نیروی انتظامی و…) در ارتباط با وظایف نظامی و انتظامی آن‌ها.
مثال: برای مثال، افسر وظیفه‌ای که به‌دلیل اختلافات شخصی همکارش را بکشد یا سربازی که در حین خدمت به پولشویی بپردازد، در دادگاه نظامی محاکمه می‌شوند.
دادگاه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال و نوجوانان ویژه رسیدگی به جرائم اشخاص زیر ۱۸ سال است. قانونگذار با در نظر گرفتن شرایط سنی و روانی خاص اطفال و نوجوانان، برای این گروه راهکارهای دادرسی ویژه‌ای پیش‌بینی کرده است. به‌طور کلی، جرائم ارتکابی توسط افراد کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی در صلاحیت این دادگاه است (مگر موارد خاصی که قانون صراحتاً استثناء کرده باشد). یکی از اصول مهم این دادگاه، حفظ حقوق و سلامت روانی متهم نوجوان است؛ بنابراین مراحل دادرسی برای این افراد با تسهیلات و حمایت‌های ویژه‌ای همراه است.
ساختار دادگاه اطفال و نوجوانان به این صورت است که با یک قاضی و یک مشاور (متخصص روان‌شناسی، مددکاری و…) تشکیل می‌شود و نظر مشاور صرفاً مشورتی است. اگر شعبهٔ مجزایی از این دادگاه در یک منطقه ایجاد نشده باشد، رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان به شعب دادگاه کیفری دو ارجاع می‌شود.
صلاحیت: تمامی جرائم انجام‌شده توسط اشخاص زیر ۱۸ سال تمام شمسی (با برخی استثنائات قانونی) در این دادگاه رسیدگی می‌شود.
مثال: فرض کنید نوجوانی ۱۵ ساله به اتهام سرقت کیف یک عابر یا نزاع خیابانی دستگیر شود؛ در این صورت پرونده او در دادگاه اطفال و نوجوانان بررسی می‌شود تا بر اساس قوانین ویژه افراد کم‌سن، مجازات یا اقدامات تادیبی مناسب تعیین گردد.
تفاوت دادگاه کیفری یک و دو
دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو هر دو از مراجع عمومی جزایی هستند، اما از نظر نوع جرایم و ساختار دادرسی تفاوت‌های مهمی دارند. دادگاه کیفری یک به جرائم سنگین و خاص مانند قتل عمد، محاربه، افساد فی‌الارض و جرائم سیاسی رسیدگی می‌کند و با حضور هیأتی متشکل از سه قاضی تشکیل می‌شود. در مقابل، دادگاه کیفری دو با حضور یک قاضی، به اغلب جرائم عادی مانند سرقت‌های جزئی، کلاهبرداری‌های سبک و ضرب و جرح غیرعمدی رسیدگی می‌نماید. به‌طور کلی، دادگاه کیفری یک برای جرائم با مجازات‌های سنگین‌تر و دادگاه کیفری دو برای جرائم با مجازات‌های سبک‌تر در نظر گرفته شده است.
تفاوت‌های اصلی بین دادگاه‌های کیفری
تعداد قضات: دادگاه کیفری یک، دادگاه انقلاب و دادگاه نظامی یک معمولاً با هیأت سه‌نفره (یک رئیس و دو مستشار) تشکیل می‌شوند. در مقابل، دادگاه کیفری دو و دادگاه اطفال و نوجوانان با یک قاضی (و در مورد دادگاه اطفال حضور یک مشاور) دایر می‌شوند.
نوع جرایم: دادگاه کیفری یک و دادگاه انقلاب ویژه رسیدگی به جرائم بسیار سنگین، امنیتی یا سیاسی هستند. دادگاه کیفری دو به جرائم متداول و سبک‌تر می‌پردازد. دادگاه اطفال مختص جرایم افراد زیر ۱۸ سال است و دادگاه نظامی مخصوص جرائم نظامیان (حتی اگر جرم در ظاهر عمومی باشد) است.
مجازات‌ها: مجازات در دادگاه کیفری یک شامل اعدام و حبس‌های طولانی‌مدت است، ولی در دادگاه کیفری دو معمولاً حبس‌های کوتاه‌تر یا جزای نقدی اعمال می‌شود. در دادگاه انقلاب نیز مجازات‌های سنگین (شامل اعدام) برای جرائم امنیتی اعمال می‌گردد.
شیوه دادرسی: در دادگاه‌هایی که با چند قاضی تشکیل می‌شوند (کیفری یک و انقلاب)، دادرسی رسمی‌تر و مفصل‌تر است. در سایر دادگاه‌ها با حضور یک قاضی، دادرسی ساده‌تر انجام می‌شود.
قاضی رسیدگی: غالباً قضات دادگاه‌های کیفری یک و دو و نظامی، قضات رسمی دارای تحصیلات حقوقی هستند. دادگاه انقلاب معمولاً توسط حاکم شرع (قاضی روحانی) اداره می‌شود.
سوالات متداول
کدام جرایم در دادگاه انقلاب رسیدگی می‌شود؟
جرایم سنگینی مانند توطئه علیه نظام یا امنیت کشور (محاربه، افساد فی الارض)، بغی (قیام مسلحانه)، تبانی و اجتماع علیه نظام، توهین به رهبر یا بنیان‌گذار، و نیز جرائم سازمان‌یافته مواد مخدر یا قاچاق اسلحه، در صلاحیت دادگاه انقلاب هستند.
چه زمانی پرونده به دادگاه کیفری یک می‌رود؟
زمانی که جرم ارتکابی در فهرست جرایم سنگین قرار دارد؛ مثلاً قتل عمد، ضرب و جرح منجر به نقص عضو، تجاوز، سرقت مسلحانه یا حمل مقادیر زیاد مواد مخدر از جرایم دادگاه کیفری یک است. در این موارد به دلیل سنگینی جرم، پرونده مستقیماً به دادگاه کیفری یک ارجاع می‌شود.
نتیجه‌گیری
در نهایت باید توجه داشت که هر یک از دادگاه‌های کیفری ایران حوزهٔ صلاحیت مشخص و مستقلی دارند. به‌طور خلاصه می‌توان گفت: جرائم عادی و روزمره را دادگاه کیفری دو رسیدگی می‌کند؛ جرائم بسیار سنگین (منتهی به اعدام یا حبس بلندمدت) و سیاسی را دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب بررسی می‌کنند؛ جرائم خاص مرتبط با نظامیان در دادگاه نظامی رسیدگی می‌شود؛ و جرائم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال در دادگاه اطفال و نوجوانان مطرح می‌شود. شهروندان با شناخت این تفاوت‌ها می‌توانند درک بهتری از مرجع قضایی مرتبط با پرونده خود داشته باشند. مطابق قانون (ماده ۲۹۴ آیین دادرسی کیفری) طبقه‌بندی منظم دادگاه‌های کیفری به پنج دسته مشخص شده است و اطلاع از این طبقه‌بندی، راهنمای ساده‌ای برای هدایت شکایت و دفاع حقوقی شهروندان خواهد بود.
