با گسترش روزافزون اینترنت و فضای مجازی، امنیت سایبری اهمیت فوق‌العاده‌ای یافته است. پیشرفت تکنولوژی در ایران و توسعه دسترسی به شبکه‌های اجتماعی و خدمات آنلاین، موجب بروز جرایم جدیدی شده است که به کمک رایانه و اینترنت رخ می‌دهند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد وقوع جرایم اینترنتی در سال‌های اخیر به طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. این مسئله ضرورت وجود نهادی تخصصی برای رسیدگی به تخلفات سایبری را آشکار می‌کند. دادسرای جرایم رایانه‌ای نهادی قضایی است که به طور ویژه مأموریت پیگیری و تعقیب جرایم رایانه‌ای (سایبری) را بر عهده دارد.
دادسرای جرایم رایانه‌ای در واقع همان شعبه‌ای از دادسرای عمومی و انقلاب است که به شکایات مرتبط با جرایم فضای مجازی رسیدگی می‌کند. این شعبه عمدتاً در تهران (با مرکزیت دادسرای ناحیه ۳۱ تهران) تشکیل شده و وظایف تخصصی خود را در همکاری تنگاتنگ با پلیس فتا (پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات) انجام می‌دهد. به عبارت ساده، دادسرای جرایم رایانه‌ای مانند یک شعبه دادسرا است که به طور اختصاصی جرایمی را تحت پیگرد قرار می‌دهد که در بستر شبکه‌های رایانه‌ای و اینترنت رخ می‌دهند.
صلاحیت‌ها و وظایف اصلی دادسرای جرایم رایانه‌ای
قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸، قوه قضائیه را موظف می‌کند تا به «تناسب ضرورت» شعبه یا شعبی از دادسراها را به رسیدگی به جرایم رایانه‌ای اختصاص دهد. بر همین اساس، دادسرای جرایم رایانه‌ای وظیفه دارد تمام تخلفات کیفری رخ‌داده در فضای مجازی را رسیدگی کند. از جمله مهم‌ترین صلاحیت‌ها و وظایف این دادسرا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
رسیدگی قضایی به جرایم سایبری: هر شکایت کیفری که در فضای مجازی واقع شود (مانند کلاهبرداری اینترنتی، جعل یا هک کامپیوتری، انتشار محتوای غیرمجاز، تهدید و مزاحمت آنلاین و غیره) در صلاحیت این دادسرا است. برای مثال، کلاهبرداری اینترنتی یا نشر اخبار کذب در شبکه‌های اجتماعی از مصادیق بارز این جرایم هستند.لیس فتا، مستندات الکترونیکی مرتبط با جرم را بررسی و جمع‌آوری می‌کند. پلیس فتا (پلیس سایبری) یکی از ضابطان دادگستری است که در کنار دادسرای جرایم رایانه‌ای می‌تواند مجرمین سایبری را شناسایی و مدارک مورد نیاز برای تحقیق را فراهم کند.
تحقیق و تعقیب مجرمان: پس از وصول شکایت و مدارک شاکی، این دادسرا اقدام به صدور دستور موقت تحقیقات می‌کند و متهم را احضار می‌کند. در جریان رسیدگی، بازپرس دادسرا بر فرآیند تحقیق نظارت کرده و در صورت احراز ادله کافی، قرار مجرمیت و صدور کیفرخواست را صادر می‌کند.
بازپرسی تخصصی: با توجه به ماهیت پیچیده جرایم رایانه‌ای، دادسرا تحلیل تخصصی پرونده‌های سایبری را بر عهده دارد. کارشناسان منتخب دادسرا می‌توانند اسناد دیجیتال و لاگ‌های رایانه‌ای را بررسی و اظهارات شاکی و متهم را مبنای قرار دهند تا حق و حقوق طرفین احقاق شود.
همکاری بین‌سازمانی: دادسرای جرایم رایانه‌ای ارتباط نزدیک با نهادهای دیگر (مانند پلیس فتا، مرکز ماهر، وزارت ارتباطات و غیره) دارد تا در جهت شناسایی و جلوگیری از جرایم سایبری گام برداشته شود. برای مثال پس از وصول پرونده، معاون دادسرا با صدور دستوری رسمی پرونده را به پلیس فتا ارجاع می‌دهد تا بخش تحقیق و شناسایی متهم انجام گیرد.
مراحل رسیدگی به شکایت در دادسرای جرایم رایانه‌ای
رسیدگی به پرونده‌های جرایم رایانه‌ای پروسه‌ای مشخص دارد که در زیر به صورت مرحله به مرحله توضیح داده شده است:
تنظیم و ثبت شکایت: شاکی با مراجعه به سامانه خدمات الکترونیک قضایی (سامانه ثنا) شکواییه خود را تنظیم و ثبت می‌کند. در این مرحله مدارک و مستندات دیجیتال (مانند رسید پرداخت اینترنتی، پیامک‌ها، چت‌ها و غیره) نیز همراه شکایت بارگذاری می‌شود.
ارجاع پرونده به پلیس فتا: پس از ثبت شکایت در سامانه، معاون دادسرای جرایم رایانه‌ای دستور تحقیق اولیه را صادر می‌کند و نامه‌ای رسمی به پلیس فتا ارسال می‌شود. در عمل، دادسرا برای تسهیل روند تحقیق از پلیس فتا می‌خواهد به عنوان بازپرس فنی وارد عمل شود.
رسیدگی تخصصی پلیس فتا: هر پرونده ورودی به پلیس فتا با توجه به ماهیت جرم به دایره ویژه مربوطه ارجاع می‌شود. مثلاً اگر موضوع شکایت کلاهبرداری اینترنتی باشد، پرونده به دایره جرایم اقتصادی پلیس فتا ارسال می‌شود؛ یا اگر موضوع تهدید یا توهین مجازی باشد، به بخش جرایم اخلاقی ارجاع داده می‌شود. کارشناس پلیس فتا بر اساس مدارک ارائه‌شده (فایل‌های دیجیتال، تصاویر، اظهارات شاکی و غیره) تحقیقات مقدماتی را انجام داده و در صورت نیاز متهم را شناسایی و بازداشت می‌کند.
ارجاع نتایج تحقیقات: پس از پایان تحقیقات در پلیس فتا، گزارش نهایی حاوی مستندات جرم و یافته‌های تحقیقاتی به دادسرا بازگردانده می‌شود. دفتر دادسرا وقت رسیدگی تشکیل می‌دهد و به شاکی و متهم ابلاغ می‌شود تا برای حضور در دادرسی آماده باشند.
رسیدگی دادگاه: در جلسه دادرسی، قاضی پرونده با حضور شاکی و متهم، ادله الکترونیکی ارائه‌شده و اظهارات طرفین را بررسی می‌کند. در نهایت با احراز یا عدم احراز جرم، حکم متناسب (تعزیر، جریمه یا رفع اتهام) صادر می‌شود. به این ترتیب فرایند دادرسی خاتمه یافته و حقوق از دست‌رفته احیا می‌شود.
نمونه‌هایی از جرائم قابل پیگیری
از جمله مهم‌ترین مصادیقی که در صلاحیت دادسرای جرایم رایانه‌ای قرار می‌گیرند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کلاهبرداری اینترنتی: انواع حقه‌ها و فریب‌ها در فضای آنلاین، مانند فروش کالا یا خدمات جعلی، فیشینگ بانکی، یا ایجاد کانال‌های جعلی پرداخت.
نشر اکاذیب در فضای مجازی: انتشار اخبار نادرست، شایعه‌پراکنی یا تهمت‌های کذب در شبکه‌های اجتماعی و سایت‌ها که اذهان عمومی را تشویش می‌کند؛ این عمل بر اساس ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه‌ای جرم‌انگاری شده و مجازات دارد.
مزاحمت و تهدید آنلاین: ارسال مکرر پیام‌های توهین‌آمیز، مزاحم تماس‌های اینترنتی یا تهدید افراد از طریق چت و شبکه‌های اجتماعی. به عنوان مثال، مزاحمت در واتس‌اپ یا اینستاگرام از مصادیق بارز این جرم است.
هک و دسترسی غیرمجاز: نفوذ به حساب‌های بانکی یا صفحات شخصی کاربران، تخریب اطلاعات، باج‌افزاری (Ransomware) و سایر عملیات خرابکارانه رایانه‌ای.
جرایم مالی و اداری آنلاین: اعم از قاچاق ارز دیجیتال، معاملات جعلی در صرافی‌های اینترنتی، یا فروش غیرقانونی دارو و کالا از طریق اینترنت.
نقض حریم خصوصی: افشای اطلاعات محرمانه (مانند عکس یا فیلم شخصی) بدون رضایت فرد در بستر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی.
کلیه این موارد زیر چتر صلاحیت دادسرای جرایم رایانه‌ای قرار می‌گیرند، زیرا وقوع آن‌ها در فضای دیجیتال باعث برداشت سریع و گسترده از زیان قربانی می‌شود و مستلزم تخصص خاص در رسیدگی است.
اهمیت و مزایای داشتن وکیل در پرونده‌های سایبری
جرایم رایانه‌ای معمولاً پیچیده و نیازمند دانش فنی خاصی هستند. در این پرونده‌ها، مدارک اصلی (مثل اطلاعات حساب کاربری یا سوابق شبکه‌های اجتماعی) ماهیتی دیجیتالی دارند که جمع‌آوری و استناد آن‌ها جز با کمک کارشناس قضایی امکان‌پذیر نیست. یک وکیل متخصص جرایم رایانه‌ای با آشنایی کامل با نرم‌افزارها و روش‌های تحقیق دیجیتال می‌تواند به متهم یا شاکی کمک کند تا مدارک خود را به صورت محکم ارائه دهد و از حقوق خود در فرایند دادرسی دفاع نماید. از طرفی، مشاوره حقوقی پیش از ثبت شکایت یا دفاع از متهم، از بروز اشتباهات خطرناک پیشگیری می‌کند. در واقع، همان‌طور که کارشناسان حقوقی هشدار داده‌اند، اگر شکایتی به‌اشتباه تنظیم شود یا مدارک لازم به موقع ارائه نگردد، پرونده ممکن است با صدور قرار منع تعقیب مختومه شود. بنابراین وجود وکیل در کنار فرد، علاوه بر کم کردن ریسک چنین اتفاقاتی، باعث تسهیل روند رسیدگی، کاهش احتمال جریمه‌های ناعادلانه و حفظ حقوق طرفین می‌شود.
نتیجه‌گیری و دعوت به مشاوره حقوقی
دادسرای جرایم رایانه‌ای به عنوان نهادی ویژه در نظام قضایی ایران، نقش مهمی در حفظ امنیت فضای مجازی و احقاق حقوق کاربران دارد. این دادسرا ضمن برخورد قاطع با متخلفان، بستری قانونی برای رسیدگی به شکایات سایبری را فراهم می‌کند. با توجه به تخصصی‌بودن جرایم رایانه‌ای، توصیه می‌شود در مواجهه با هرگونه تخلف اینترنتی، از مشاوره و خدمات وکلای حرفه‌ای در زمینه جرایم سایبری بهره بگیرید. در صورت نیاز به راهنمایی برای تنظیم شکایت یا دفاع از خود در پرونده‌های کامپیوتری، با وکلای مجرب حوزه فضای مجازی تماس بگیرید تا از حق و حقوق قانونی‌تان به بهترین نحو حفاظت شود.
