دفاع مشروع (دفاع قانونی از خود یا دیگران) در نظام حقوقی ایران و بسیاری نظام‌های حقوقی جهان به عنوان علت موجهه جرم شناخته می‌شود؛ یعنی با وجود اینکه فعل ارتکابی در حالت عادی مجرمانه است، در صورت تحقق شرایط دفاع مشروع موجه شده و مجازات نخواهد داشت. قانونگذار ایران نیز در مواد ۱۵ و ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، دفاع مشروع را به رسمیت شناخته است. بر این اساس اگر فردی در مقام دفاع از جان، ناموس، مال، عرض یا آزادی خود یا دیگری به‌خاطر دفع تجاوز یا خطر قریب‌الوقوع عمل کند و شرایط ضرورت، عقلانی‌بودن خوف و تناسب را داشته باشد، از مجازات معاف می‌شود. همچنین قانون مسئولیت مدنی در ماده ۱۵ مقرر می‌دارد مدافعی که در دفاع مشروع به دیگری خسارت بزند، مسئول جبران خسارت نیست مشروط بر آنکه خسارت متعارف و متناسب باشد.
تعریف دفاع مشروع
دفاع مشروع (به انگلیسی: Justifiable Defense یا Legitimate Defense) مفهومی حقوقی و کیفری است که به افراد اجازه می‌دهد در شرایط خاص، برای دفاع از خود یا دیگران در برابر تجاوز یا تهدید، دست به اقداماتی بزنند که در شرایط عادی جرم محسوب می‌شود، اما به دلیل وضعیت اضطراری و مشروع بودن دفاع، فاقد مسئولیت کیفری خواهند بود.
شرایط دفاع مشروع در حقوق کیفری ایران
در نظام کیفری ایران، دفاع مشروع به‌عنوان یکی از علل موجهه جرم (یعنی وضعیتی که ارتکاب جرم را قانونی جلوه می‌دهد) در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ تعریف و شرایط آن به روشنی بیان شده است. این ماده بر اساس اصول فقهی و نظریات حقوق تطبیقی تنظیم شده و یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایتی از شهروندان در برابر تعرض‌های غیرقانونی به شمار می‌رود.
بر اساس این ماده، اگر شخصی برای دفع تجاوز یا خطری فعلی یا قریب‌الوقوع از خود یا دیگری دست به اقدامی بزند که در شرایط عادی جرم محسوب می‌شود، اما در چهارچوب ضوابطی خاص قرار گیرد، آن عمل جرم تلقی نمی‌شود و شخص از مجازات معاف خواهد بود.
۱. وجود تجاوز یا خطر قریب‌الوقوع
اولین و بنیادی‌ترین شرط دفاع مشروع، وجود یک تهاجم فعلی یا تهدید بسیار نزدیک و واقعی است. منظور از “فعلی” یعنی تجاوز در همان لحظه در حال وقوع باشد؛ و “قریب‌الوقوع” به این معناست که خطر به‌گونه‌ای جدی و فوری در شُرف تحقق است.
- مثال: شخصی با چاقو به سمت فردی حمله‌ور شده یا در حال شکستن درِ منزل است.
- دفاع در برابر تهدیدات فرضی، گذشته، یا خیالی فاقد وجاهت قانونی است.
۲. ضرورت دفاع
عمل دفاعی تنها زمانی مجاز است که هیچ راه دیگری برای دفع خطر وجود نداشته باشد. اگر امکان فرار، کمک خواستن، یا تماس فوری با پلیس وجود داشته باشد و مدافع با این حال از خشونت استفاده کند، شرط ضرورت مخدوش می‌شود.
قاضی باید بررسی کند که آیا شخص مدافع واقعاً مجبور به دفاع بوده یا راه‌های دیگر را نادیده گرفته است.
۳. تناسب بین حمله و دفاع
دفاع باید متناسب با شدت خطر و نوع تجاوز باشد. اگر فردی به دلیل هل‌دادن یا تهدید لفظی، اقدام به ضرب و جرح شدید یا قتل کند، تناسب رعایت نشده و دفاع مشروع محسوب نمی‌شود.
مثال: اگر شخصی با مشت تهدید کند، استفاده از سلاح گرم واکنش نامتناسب تلقی می‌شود.
این تناسب در نوع، شدت و ابزار دفاع باید رعایت شود.
۴. عقلانی‌بودن ترس یا خطر احساس‌شده
شخص مدافع باید از دیدگاه یک شخص متعارف و عاقل دلیلی منطقی برای ترس از خطر جانی یا مالی داشته باشد.
یعنی معیار، “احساس ذهنی شخص” نیست، بلکه “درک عقلانی خطر از دیدگاه عموم مردم” است.
این شرط جلوی بهانه‌گیری‌ها و سوءاستفاده از عنوان دفاع مشروع را می‌گیرد.
۵. عدم امکان توسل فوری به نیروهای دولتی
اگر زمان کافی برای تماس با پلیس یا استفاده از حمایت قانونی وجود داشته باشد، توسل به زور مشروع نیست.
اما اگر خطر آنی باشد و فرصت تماس با پلیس از بین برود، این شرط ساقط می‌شود.
این شرط برای پیشگیری از خشونت‌های خودسرانه وضع شده است.
تبصره‌ها و نکات تکمیلی ماده ۱۵۶
تبصره ۱ – دفاع از دیگری
نه تنها دفاع از خود، بلکه دفاع از جان، عرض، مال، آزادی تن دیگران نیز مشمول دفاع مشروع است؛ به‌شرطی که فرد مدافع یقین به وقوع خطر علیه دیگری داشته باشد.
مثلاً اگر کسی ببیند فردی در حال حمله به زن یا کودک بی‌دفاعی است، می‌تواند مداخله کند.
تبصره ۲ – اصل بر مشروع‌بودن دفاع در صورت شک
اگر اصل دفاع ثابت باشد ولی در برخی از شرایط مانند تناسب یا ضرورت، شک وجود داشته باشد، قانون به نفع مدافع حکم می‌دهد.
این تبصره نقش بسیار مهمی در حمایت از مدافعان واقعی دارد.
تبصره ۳ – سقوط دیه در دفاع مشروع
در صورتی که دفاع مشروع احراز شود، حتی اگر منجر به جرح یا قتل متجاوز شود، دیه ساقط می‌شود و مدافع از پرداخت دیه معاف است.
تنها استثنا: اگر حمله از سوی فردی دیوانه یا نابالغ باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
استثنائات: دفاع در برابر مأموران دولتی
مطابق ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی:
اگر مأموران دولتی در حدود وظایف قانونی خود عمل کنند، مقاومت در برابر آنان حتی در صورت بروز خسارت، دفاع مشروع محسوب نمی‌شود.
اما در صورتی که:
مأمور از حدود وظیفه قانونی خود خارج شود
و عمل او جرم مشهود تلقی شود (مثلاً ضرب و جرح بی‌دلیل)
آن‌گاه دفاع در برابر وی ممکن است مشروع باشد، اما تشخیص آن نیاز به دقت فراوان دارد.
دفاع مشروع در حقوق مدنی ایران
دفاع مشروع مفهومی است که بیش‌تر در حقوق کیفری به عنوان علت موجهه جرم شناخته می‌شود، اما در حقوق مدنی نیز جایگاهی مهم دارد. در حقوق مدنی ایران، اگر شخصی در مقام دفاع مشروع دست به اقدامی بزند که موجب خسارت به دیگری شود، در صورتی که شرایط لازم رعایت شده باشد، مسئول پرداخت خسارت نخواهد بود. این مسئله در ماده ۱۵ قانون مسئولیت مدنی به‌صراحت مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است.
ماده ۱۵ قانون مسئولیت مدنی
«هرگاه کسی در مقام دفاع مشروع، موجب ورود خسارت بدنی یا مالی به شخص یا اشخاص ثالث گردد، مسئول خسارت وارده نخواهد بود، مشروط بر اینکه دفاع متناسب با خطر و ضرورت داشته باشد.»
مقایسه دفاع مشروع در ایران و کشورهای دیگر
فرانسه
در قانون جزای فرانسه، دفاع مشروع مشروط به وقوع حمله غیرقانونی، همزمانی دفاع و تناسب آن با حمله است. استفاده از خشونت کشنده فقط در موارد محدود مجاز است.
آلمان
طبق ماده ۳۲ قانون جزایی آلمان، دفاع برای دفع حمله غیرقانونی باید ضروری و متناسب باشد. در آلمان، برخلاف برخی کشورها، لزومی به فرار یا عقب‌نشینی قبل از دفاع وجود ندارد.
آمریکا
در آمریکا قوانین ایالتی درباره دفاع مشروع متفاوت‌اند. برخی ایالت‌ها قانون «ایستادن در جای خود» (Stand Your Ground) را دارند که اجازه دفاع بدون عقب‌نشینی را می‌دهد. شرط اصلی در آمریکا، «تهدید فوری» و «استفاده از نیروی معقول» است.
تفاوت‌های کلیدی در مفهوم دفاع مشروع
| کشور | شرط اصلی دفاع مشروع | محدودیت‌ها |
|---|---|---|
| ایران | ضرورت، تناسب، خطر فوری | ممنوعیت دفاع بدون خطر فوری، عدم امکان کمک گرفتن |
| فرانسه | حمله غیرموجه، دفاع هم‌زمان | خشونت کشنده فقط در موارد خاص |
| آلمان | ضرورت، تناسب، دفاع از خود و دیگران | عدم الزام به عقب‌نشینی |
| آمریکا | تهدید فوری، نیروی معقول | تفاوت قوانین بین ایالت‌ها |
نتیجه‌گیری
دفاع مشروع در تمام نظام‌های حقوقی شناخته شده است اما شرایط آن در کشورهای مختلف متفاوت است. در ایران، وجود خطر، ضرورت، تناسب، و عقلایی بودن ترس از ارکان اصلی دفاع مشروع است. شناخت این شروط برای جلوگیری از سوءاستفاده از مفهوم دفاع مشروع و جلوگیری از مسئولیت‌های کیفری و مدنی ضروری است.
سؤالات متداول درباره دفاع مشروع
آیا دفاع مشروع همیشه به معنی بی‌گناهی است؟
خیر. اگر شرایط قانونی دفاع مشروع رعایت نشده باشد (مثلاً استفاده بیش از حد از زور)، فرد همچنان ممکن است مجازات شود.
آیا دفاع از مال هم دفاع مشروع محسوب می‌شود؟
بله، اما فقط در صورتی که خطر فوری و تجاوز محقق شده باشد و دفاع متناسب باشد.
آیا می‌توان در برابر مأمور پلیس دفاع مشروع کرد؟
فقط زمانی که مأمور از حدود وظایف قانونی خارج شود و تجاوز آشکار و غیرقانونی رخ دهد.
آیا زنان در برابر خشونت خانگی می‌توانند به دفاع مشروع استناد کنند؟
بله. در صورتی که خطر جانی یا بدنی فوری وجود داشته باشد، امکان استناد به دفاع مشروع وجود دارد.
