طلاق بائن (گاهی «طلاق غیرقابل رجوع» یا «طلاق قطعی» هم گفته می‌شود) طلاقی است که در آن پس از جاری شدن صیغه طلاق، مرد دیگر نمی‌تواند در دوران عِده (دوره انتظار پس از طلاق) همسر خود را مانند قبل داشته باشد.
این نوع طلاق در مقابل طلاق رجعی قرار دارد؛ در طلاق رجعی مرد تا پایان عده حق دارد بدون عقد جدید به زن رجوع کند و زندگی مشترک را ادامه دهد. مطابق ماده ۱۱۴۳ قانون مدنی ایران، طلاق دو نوع اصلی رجعی و بائن دارد؛ بنابراین مهم‌ترین تفاوت آن‌ها همین امکان یا عدم امکان بازگشت مرد در ایام عده است.
انواع طلاق بائن
طبق ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی، انواع مشخصی از طلاق بائن تعریف شده است. به زبان ساده، در موارد زیر طلاق به صورت بائن واقع می‌شود:
طلاق قبل از نزدیکی (طلاق دوران باکرگی): یعنی زن و مرد قبل از برقراری رابطه جنسی از یکدیگر جدا شوند. در این حالت زن مستحق دریافت نیمی از مهریه است (برابر ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی). همچنین زن معمولاً عده نگه نمی‌دارد (مگر اینکه باردار باشد) و شوهر حق رجوع ندارد.
طلاق زن یائسه: یعنی زنی که دیگر قابلیت بارداری ندارد (بالای سن یائسگی) طلاق داده شود. در این مورد زن پس از طلاق نیازی به رعایت عده ندارد و کلیه حقوق مالی او مانند مهریه طبق قانون یا توافق طرفین حفظ می‌شود.
طلاق خلع و مبارات: در طلاق خلع، زن به دلیل نارضایتی از زندگی مشترک درخواست طلاق می‌دهد و بخشی یا کل مهریه خود را به مرد می‌بخشد. در طلاق مبارات هر دو طرف به جدایی توافق می‌کنند و معمولاً زن مبلغی (معمولاً مهریه) به شوهر می‌دهد. تا زمانی که زن در ایام عده مالی که بخشیده را بازنگرداند (یعنی از اهدای فدیه صرف نظر نکند)، طلاق خلع و مبارات بائن است. (اگر زن فدیه را پس بگیرد، طلاق می‌تواند به رجعی تبدیل شود.)
سومین طلاق: اگر زوجین سه بار متوالی (پس از سه وصلت کامل) هم را طلاق دهند، سومین طلاق از نوع بائن است. به عبارت دیگر، پس از سه ازدواج و سه طلاق پیاپی، جدایی دیگر قطعی بوده و امکان رجوع قبل از نکاح جدید وجود ندارد.
آثار و پیامدهای حقوقی طلاق بائن
طلاق بائن آثار مشخصی در حقوق زوجین دارد:
عدم امکان رجوع: مهم‌ترین ویژگی طلاق بائن این است که مرد حق رجوع به زن در ایام عده را ندارد. یعنی امکان بازگشت به زندگی مشترک وجود ندارد مگر خواندن عقد نکاح جدید.
وضعیت مهریه: همان‌طور که گفته شد، اگر طلاق بائن قبل از نزدیکی باشد، زن نصف مهریه را می‌گیرد. در سایر موارد طلاق بائن (مثلاً زن یائسه یا خلع/مبارات)، زن معمولاً تمام مهریه خود را (مطابق توافق یا قانون) دریافت میکند؛ چرا که طلاق پس از نزدیکی فرضاً انجام شده است.
نفقه زن: مطابق ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی، زن مطلقه بائن در دوران عده حق نفقه ندارد. تنها استثنا این است که اگر زن باردار باشد، تا زمان وضع حمل می‌تواند نفقه دریافت کند. به بیان دیگر، بر خلاف طلاق رجعی، مرد در طلاق بائن موظف به پرداخت نفقه در ایام عده نیست (مگر وضعیت حمل).
حضانت فرزندان: قانون مدنی درباره حضانت پس از طلاق به صورت کلی حکم میکند و نوع طلاق (بائن یا رجعی) تفاوتی در آن ایجاد نمی‌کند. طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، «حق حضانت طفل تا پایان ۷ سالگی با مادر است و پس از آن تا زمان بلوغ با پدر خواهد بود». پس از بلوغ نیز فرزند خود می‌تواند انتخاب کند با چه کسی زندگی کند. این ترتیب در طلاق بائن هم برقرار است.
شرط نکاح جدید: با توجه به اینکه طلاق بائن بازگشت‌پذیر نیست، اگر زوجین بخواهند دوباره به یکدیگر برگردند، باید تمامی مراحل ازدواج از جمله ثبت عقد نکاح را تکرار کنند (هیچ یک از آثار نکاح قبلی خودکار احیا نمی‌شود).
شرایط و روند قانونی اجرای طلاق بائن
طلاق بائن نیز مانند سایر طلاق‌ها نیازمند طی مراحل قانونی در دادگاه خانواده است. زوجین (معمولاً مرد) باید به شورای حل اختلاف خانواده مراجعه کنند و درخواست طلاق دهند. دادگاه یا شورا طبق قانون (معمولاً ماده 8 قانون حمایت خانواده) سه جلسه مشاوره و صلح تشکیل می‌دهد تا شاید اختلافات مرتفع شود. اگر این تلاش‌ها نتیجه ندهد، قاضی «گواهی عدم امکان سازش» صادر میکند. صدور این گواهی به معنای اجازه اجرای صیغه طلاق توسط دفترخانه است.
در عمل پس از صدور گواهی، دفترخانه طلاق موظف است صیغه طلاق را جاری و طلاق را ثبت کند. همچنین بر اساس ماده 11 قانون حمایت خانواده، شورای حل اختلاف موظف است هم‌زمان با صدور گواهی، مسائل مالی و فرزندان را تعیین کند: مثلاً نفقه ایام عده، هزینه نگهداری اطفال، حضانت و حق ملاقات فرزندان را مشخص میکند. در نهایت گواهی عدم امکان سازش تنها تا سه ماه اعتبار دارد و اگر زوجین در این مدت ازدواج مجدد نکنند، حکم طلاق از درجه اعتبار ساقط می‌شود.
مهریه در طلاق بائن
در طلاق بائن، نحوه پرداخت مهریه به وضعیت و نوع طلاق بستگی دارد. در ادامه، شرایط مختلف را بررسی می‌کنیم:
۱. طلاق بائن قبل از نزدیکی (طلاق در دوران باکرگی)
اگر طلاق پیش از برقراری رابطه زناشویی صورت گیرد:
بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی زن فقط نصف مهریه را دریافت میکند.
۲. طلاق زن یائسه
در صورتی که زن در زمان طلاق یائسه باشد:
رابطه زناشویی مفروض است و کاهش مهریه اعمال نمی‌شود و رن تمام مهریه را دریافت میکند.
۳. طلاق خلع و مبارات
در این نوع طلاق‌ها، زن برای جدایی، مالی مانند مهریه را به شوهر می‌بخشد:
اگر زن در ایام عده از بخشش خود صرف‌نظر کند (فدیه را پس بگیرد)، طلاق به رجعی تبدیل می‌شود.
در غیر این صورت، شوهر حق بازگشت ندارد و مهریه‌ای که بخشیده شده، قابل مطالبه نیست.
۴. سومین طلاق متوالی (سه طلاقه شدن)
اگر زن و شوهر سه بار پیاپی با یکدیگر ازدواج و طلاق گرفته باشند:
طلاق سوم به صورت بائن و قطعی است و در صورت نزدیکی، زن مستحق دریافت تمام مهریه است.
تفاوت طلاق بائن و رجعی
تفاوت اصلی میان طلاق بائن و طلاق رجعی در امکان بازگشت به زندگی مشترک بدون نیاز به عقد جدید است. در طلاق رجعی، مرد در دوران عده می‌تواند بدون عقد مجدد به همسرش رجوع کند و زندگی مشترک را ادامه دهد، در حالی که در طلاق بائن چنین حقی ندارد و اگر بخواهد دوباره با زن ازدواج کند، باید عقد نکاح جدیدی منعقد شود. همچنین در طلاق رجعی، زن در ایام عده مستحق نفقه است و برخی آثار زوجیت همچنان برقرار می‌ماند، اما در طلاق بائن، این آثار از بین می‌رود و نفقه تنها در صورت باردار بودن زن پرداخت می‌شود.
سوالات متداول درباره طلاق بائن
سوال: آیا در طلاق بائن مرد می‌تواند در دوران عده همسرش را برگرداند؟
پاسخ: خیر، در طلاق بائن مرد حق رجوع ندارد. برای بازگشت به همسر سابق باید عقد نکاح جدید جاری شود. فقط در صورتی که طلاق بائن از نوع خلع یا مبارات باشد و زن در مدت عده پول بخشیده را پس بگیرد، طلاق عملاً رجعی محسوب شده و امکان رجوع فراهم می‌شود.سوال: زن در طلاق بائن چه مهریه‌ای دریافت میکند؟
پاسخ: در طلاق بائن اگر طلاق قبل از نزدیکی صورت گرفته باشد، زن نصف مهریه‌اش را می‌گیرد (مطابق ماده 1092 قانون مدنی). در سایر موارد طلاق (مثلاً یائسه بودن زن، خلع، یا سومین طلاق)، زن معمولاً تمام مهریه را دریافت خواهد کرد، مگر اینکه خود زن در ضمن طلاق، از مقدار مهریه صرف‌نظر کرده باشد.سوال: آیا زن بعد از طلاق بائن نفقه دریافت میکند؟
پاسخ: طبق قانون، زن مطلقه بائن حق نفقه در ایام عده ندارد. تنها استثنا این است که اگر زن باردار باشد، تا زمان وضع حمل نفقه به او تعلق می‌گیرد.سوال: حضانت فرزندان بعد از طلاق بائن چگونه خواهد بود؟
پاسخ: همان‌طور که اشاره شد، قانون مدنی ملاک حضانت را سن کودک قرار داده است. حضانت تا ۷ سالگی با مادر، و پس از آن تا بلوغ با پدر خواهد بود. طلاق بائن با طلاق رجعی در این زمینه تفاوتی ندارد و فقط ممکن است وضعیت حضانت تحت تأثیر شرایط دیگر (مثل ازدواج مجدد مادر در دوران عده) تغییر کند.سوال: برای اجرای طلاق بائن چه مراحلی لازم است؟
پاسخ: طلاق بائن مانند طلاق رجعی نیازمند طی تشریفات قانونی است. مرد باید به دادگاه خانواده (شورای حل اختلاف) درخواست طلاق بدهد. دادگاه جلسات سازش برگزار میکند و اگر سازش حاصل نشود، گواهی عدم امکان سازش صادر می‌شود. پس از آن، صیغه طلاق در دفترخانه جاری و ثبت می‌شود. مشاوره حقوقی یا همراه داشتن وکیل دادگستری می‌تواند در تسریع و صحت این مراحل مؤثر باشد.
جمع‌بندی
طلاق بائن نوعی جدایی قطعی است که در قانون ایران شرایط و آثار خاص خود را دارد. در طلاق بائن مرد حق بازگشت ندارد و به دلیل «بائن» بودن طلاق، ازدواج مجدد با همسر سابق نیاز به عقد جدید دارد. مواردی مانند طلاق قبل از دخول، یائسه بودن زن، خلع و مبارات و سومین طلاق، از انواع طلاق بائن هستند. شناخت دقیق قوانین طلاق بائن (ماده‌های قانون مدنی و قانون حمایت خانواده) به زوجین کمک میکند حقوق مالی و عاطفی خود (مهریه، نفقه، حضانت و …) را بشناسند و مراحل قانونی طلاق را بهتر طی کنند. در نهایت، حتی در طلاق بائن هم رعایت ضوابط قانونی مثل اخذ گواهی عدم سازش و ثبت رسمی طلاق، برای صحت و اعتبار جدایی ضروری است.
