مطابق اصل ۱۵۹ قانون اساسی، قوه قضائیه «مرجع رسمی تظلمات و شکایات» است. دادگاه‌ها در ایران برای رسیدگی به انواع اختلافات حقوقی و کیفری شکل گرفته‌اند. انواع دادگاه‌ها شامل موارد زیر است:
دادگاه‌های عمومی (حقوقی و کیفری)
دادگاه‌های اختصاصی (انقلاب، اطفال و نوجوانان، خانواده)
دادگاه‌های نظامی
دادگاه‌های تجدیدنظر
دیوان عدالت اداری
دیوان عالی کشور
در ادامه هر یک از این انواع دادگاه‌ها به اختصار توضیح داده می‌شود.
دادگاه‌های عمومی
دادگاه‌های عمومی اولین مرجع رسیدگی به دعاوی حقوقی و کیفری هستند.
دادگاه عمومی حقوقی: این دادگاه‌ها در شهرستان‌ها مستقر بوده و صلاحیت رسیدگی به همه دعاوی مدنی و خانوادگی (حقوقی، غیرکیفری) را دارند. به عبارت دیگر، هر دعوای حقوقی به جز موارد استثنا شده، ابتدا در این دادگاه‌ها مطرح می‌شود.
دادگاه کیفری: جرایم کیفری در دادگاه‌های کیفری مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. این دادگاه‌ها به دو سطح تقسیم می‌شوند: دادگاه کیفری یک (مستقر در مراکز استان‌ها) که به جرایم بسیار سنگین مثل مجازات‌های سلب حیات (اعدام)، قصاص و جرایم عمدی با دیه سنگین می‌پردازد، و دادگاه کیفری دو (معمولاً در هر شهرستان) که سایر جرایم کیفری را بررسی می‌کند.
دادگاه‌های اختصاصی
دادگاه‌های اختصاصی برای موضوعات خاص اجتماعی و سیاسی ایجاد شده‌اند:
دادگاه انقلاب: این دادگاه‌ها در مراکز استان‌ها تشکیل می‌شوند و به جرم‌هایی مانند جرایم علیه امنیت ملی، مواد مخدر، قاچاق اسلحه، محاربه و توهین به رهبر رسیدگی می‌کنند.
دادگاه اطفال و نوجوانان: مخصوص رسیدگی به جرایم ارتکابی افراد زیر ۱۸ سال است و سازوکار ویژه‌ای برای حمایت از کودکان و نوجوانان مجرم دارد.
- دادگاه خانواده: این دادگاه‌ها مطابق قانون حمایت از خانواده (۱۳۹۱) تشکیل شده و به دعاوی خانوادگی از قبیل نکاح، طلاق، مهریه، نفقه، حضانت و سرپرستی رسیدگی می‌کند.
دادگاه‌های نظامی
دادگاه‌های نظامی برای رسیدگی به جرایم مربوط به وظایف خاص نیروهای مسلح ایجاد شده‌اند. مطابق اصل ۱۷۲ قانون اساسی، جرایم ارتش، ژاندارمری، نیروی انتظامی و سپاه پاسداران که مربوط به وظایف نظامی یا انتظامی است، در دادگاه‌های نظامی بررسی می‌شود. در هر استان یک سازمان قضایی نیروهای مسلح (شامل دادگاه و دادسرا) وجود دارد که به این جرایم رسیدگی می‌کند.
پس از صدور حکم در دادگاه‌های بدوی، یکی از طرفین می‌تواند نسبت به رأی صادره درخواست تجدیدنظر کند. به این منظور در مرکز هر استان دادگاه تجدیدنظر استان تشکیل شده است. این دادگاه مرکب از یک رئیس و دو مستشار است و آراء آن نسبت به احکام دادگاه‌های عمومی و انقلاب قطعی و لازم‌الاجرا می‌باشد.
دیوان عدالت اداری
دیوان عدالت اداری، عالی‌ترین مرجع رسیدگی به شکایات اداری در ایران است. این مرجع زیرنظر رئیس قوه قضائیه فعالیت می‌کند و به شکایت از تصمیمات و اقدامات دستگاه‌های دولتی، آیین‌نامه‌ها و مقررات دولتی، آراء نهایی مراجع حل اختلاف اداری و شکایات استخدامی رسیدگی می‌کند.
دیوان عالی کشور
دیوان عالی کشور بالاترین مرجع قضایی نظارت‌کننده بر محاکم است که برای «نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم و ایجاد وحدت رویه قضایی» تشکیل شده است. از وظایف مهم آن می‌توان به نظارت بر اجرای قوانین، حل اختلاف بین مراجع قضایی و تصویب آراء وحدت رویه اشاره کرد.
جدول مقایسه
جدول زیر خلاصه‌ای از انواع دادگاه‌ها در ایران را بر اساس نوع پرونده، صلاحیت و حوزه جغرافیایی عملکرد نشان می‌دهد:
| نوع دادگاه | نوع پرونده | صلاحیت اصلی | حوزه عملکرد |
|---|---|---|---|
| دادگاه عمومی حقوقی | دعاوی حقوقی (مدنی و خانواده) | بررسی دعاوی مدنی و خانوادگی (نخستین درجه) | سراسر کشور (شهرستان‌ها) |
| دادگاه کیفری (یک و دو) | جرایم کیفری | رسیدگی به جرایم سنگین (کیفری ۱) و سایر جرایم (کیفری ۲) | سراسر کشور (استان‌ها/شهرستان‌ها) |
| دادگاه انقلاب | جرایم امنیتی و سیاسی | رسیدگی به جرایم علیه امنیت کشور و جرایم خاص | مراکز استان‌ها |
| دادگاه اطفال و نوجوانان | جرایم اطفال (زیر ۱۸ سال) | رسیدگی تخصصی به جرایم کودکان و نوجوانان | مراکز استان‌ها |
| دادگاه خانواده | دعاوی خانوادگی | رسیدگی به امور خانواده (طلاق، مهریه، حضانت و …) | هر استان (معمولاً مراکز استان) |
| دادگاه نظامی | جرایم نظامیان | رسیدگی به جرایم نیروهای مسلح | سراسر کشور (سازمان قضایی نیروهای مسلح) |
| دادگاه تجدیدنظر | تجدیدنظر در آراء بدوی | بررسی مجدد آراء صادره از دادگاه‌های عمومی و انقلاب | هر استان (دادگاه تجدیدنظر استان) |
| دیوان عدالت اداری | شکایات اداری | رسیدگی به شکایات از تصمیمات و مقررات دولت و نهادها | سراسر کشور (تهران) |
| دیوان عالی کشور | نظارت عالی و وحدت رویه | نظارت بر اجرای صحیح قوانین و وحدت رویه قضایی | سراسر کشور (تهران) |
با توجه به دسته‌بندی بالا، خوانندگان با مفهوم انواع دادگاه در ایران آشنا شده و می‌توانند برای طرح دعوی، دادگاه مناسب را تشخیص دهند.
جمع‌بندی
با بررسی دقیق ساختار دادگاه‌ها در ایران، درمی‌یابیم که نظام قضایی کشور به‌گونه‌ای طراحی شده که متناسب با نوع پرونده، موضوع دعوی و شرایط طرفین، مسیرهای تخصصی و قانونی متعددی را پیش‌بینی کرده است. چه در حوزه دعاوی خانوادگی، چه در پرونده‌های کیفری یا شکایات اداری، برای هر نوع اختلاف یا شکایت، دادگاهی مختص همان موضوع در نظر گرفته شده است. این تقسیم‌بندی منسجم، علاوه بر افزایش کارایی دستگاه قضا، موجب دسترسی بهتر مردم به عدالت می‌شود. اکنون با شناخت این انواع دادگاه‌ها، افراد می‌توانند آگاهانه‌تر و هدفمندتر اقدام به طرح دعوی یا دفاع از حقوق خود کنند.
