دادسرا و دادگاه هر دو نهادهای مهم دستگاه قضایی هستند اما نقش‌های متفاوتی دارند. به زبان ساده، دادسرا محل رسیدگی اولیه و تحقیق در مورد جرم است، در حالی که دادگاه محل رسیدگی نهایی و صدور رأی است. در دادسرا، دادستان یا بازپرس مدارک را جمع‌آوری و متهم را بازجویی می‌کند تا مقدمات پرونده فراهم شود. اگر تحقیقات نشان دهد جرم واقع شده، پرونده با کیفرخواست به دادگاه فرستاده می‌شود تا قاضی در جلسه دادرسی حکم صادر کند. به عبارتی، دادسرا فقط می‌تواند دستور موقت (مانند قرار بازداشت یا کفالت) صادر کند و حکم نهایی را ارائه نمی‌دهد، اما دادگاه قادر به صدور حکم قطعی است.
دادسرا چیست و چه وظایفی دارد؟
دادسرا در واقع محلی است برای رسیدگی مقدماتی به پرونده‌های کیفری. هر زمان جرم یا شکایتی کیفری مطرح شود، ابتدا پرونده به دادسرا می‌رود تا مراحل اولیه طی شود. در این مرحله بازپرس (قاضی تحقیق) یا دادیار پرونده را بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری بررسی می‌کند. وظایف اصلی دادسرا عبارتند از:
کشف جرم: پس از دریافت شکایت یا گزارش پلیس، دادسرا تحقیق اولیه را آغاز و مدارک را جمع‌آوری می‌کند.
تعقیب متهم: بازپرس پس از اطلاع از وقوع جرم، تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد و مسیر پرونده را ادامه می‌دهد.
تحقیقات مقدماتی: در این مرحله، بازپرس از متهم و شهود بازجویی می‌کند و سایر ادله را بررسی می‌کند تا واقعیت جرم مشخص شود.
صدور قرار موقت: دادسرا در صورت نیاز می‌تواند قرارهای موقت صادر کند، مثل «قرار بازداشت موقت» یا «قرار کفالت»، اما حکم نهایی را فقط دادگاه صادر می‌کند.
اجرای احکام کیفری: در پایان و پس از قطعیت حکم دادگاه، اجرای احکام کیفری نیز توسط دادسرا انجام می‌شود.
به طور خلاصه، دادسرا وظیفه جمع‌آوری و بررسی شواهد و تحقیقات اولیه را دارد و پس از پایان این مرحله، پرونده را با نتیجه (کیفرخواست) به دادگاه ارسال می‌کند. اگر شواهد کافی نباشد، ممکن است بازپرس «قرار منع تعقیب» صادر و پرونده را مختومه اعلام کند.
دادگاه چیست و چه وظایفی دارد؟
دادگاه نهادی است برای رسیدگی نهایی به دعاوی و صدور رای. در دادگاه، قاضی (یا قضات) با تشکیل جلسه دادرسی، اظهارات دو طرف پرونده (شاکی/متهم یا خواهان/خوانده) را می‌شنود و مدارک موجود را بررسی می‌کند. وظایف اصلی دادگاه عبارتند از:
رسیدگی نهایی: دادگاه محل برگزاری محاکمه و جلسه دادگاه است. قاضی با دقت شرح واقعه را بررسی کرده و از هر دو طرف دعوت می‌کند که اظهارات خود را ارائه دهند.
صدور حکم: پس از بررسی شواهد و دفاعیات، قاضی رای نهایی را صادر می‌کند. در پرونده‌های کیفری، دادگاه ممکن است متهم را محکوم (مثلاً به زندان یا جزای نقدی) یا تبرئه کند. در دعاوی حقوقی، ممکن است دادگاه حکم به پرداخت خسارت به خواهان یا رد دعوا بدهد.
صدور قرار موقت: گاهی دادگاه نیز بنا به ضرورت می‌تواند دستورهای موقت صادر کند (مثلاً قرار تأمین کیفری)، اما کار اصلی آن صدور حکم قطعی است.
بنابراین، دادگاه مرحله پایانی دادرسی است که در آن «حق و باطل» تعیین می‌شود. وظیفه دادگاه اجرای عدالت با بررسی دقیق اسناد و مدارک و اطمینان از رعایت حقوق هر دو طرف است.
مقایسه دادسرا و دادگاه
در ادامه، تفاوت‌های اصلی دادسرا و دادگاه به صورت موردی آمده است:
نقش در پرونده: دادسرا برای رسیدگی اولیه و تحقیق در جرایم کیفری تشکیل می‌شود؛ اما دادگاه برای محاکمه نهایی و صدور حکم است. به عبارت دیگر، دادسرا پرونده را آماده می‌کند و دادگاه درباره آن رای می‌دهد.
مسئول اصلی: دادسرا تحت ریاست دادستان اداره می‌شود (دادستان عالی‌ترین مقام در دادسرا است)؛ اما دادگاه توسط یک یا چند قاضی دادرسی اداره می‌شود.
صلاحیت (کیفری/حقوقی): دادسرا عمدتاً به پرونده‌های کیفری (جرمی) رسیدگی می‌کند و در پرونده‌های حقوقی نقشی ندارد. اما دادگاه‌ها می‌توانند هم به دعاوی کیفری بپردازند (دادگاه کیفری) و هم به دعاوی حقوقی (دادگاه عمومی یا حقوقی).
صدور رای: دادسرا تنها قدرت صدور دستور موقت (قرار) دارد؛ اما دادگاه هم دستور (قرار) و هم حکم نهایی صادر می‌کند. به عبارت دیگر، دادسرا نمی‌تواند شخص را محکوم کند؛ این کار فقط در صلاحیت دادگاه است.
مراجعه شاکی: در دعاوی کیفری ابتدا شاکی به دادسرا مراجعه می‌کند، ولی در دعاوی حقوقی شاکی (خواهان) مستقیماً به دادگاه حقوقی مراجعه می‌کند.
تفاوت دادگاه و دادسرا در پرونده‌های حقوقی و کیفری
برای درک بهتر تفاوت دادگاه و دادسرا، باید بدانید که این دو نهاد نقش‌های کاملاً متفاوتی در پرونده‌های حقوقی و کیفری دارند. در ادامه، به زبان ساده تفاوت‌ها را برایتان توضیح داده‌ایم:
تفاوت در پرونده‌های حقوقی
پرونده‌های حقوقی مثل مطالبه مهریه، اختلافات مالی، قراردادها یا ارث مستقیماً در دادگاه بررسی می‌شوند و نیازی به مراجعه به دادسرا ندارند:
| مرحله | دادسرا | دادگاه |
|---|---|---|
| رسیدگی | ❌ ندارد | ✅ کامل انجام می‌شود |
| ثبت شکایت | ❌ نیازی نیست | ✅ با ثبت دادخواست در دادگاه |
| تحقیق | ❌ انجام نمی‌شود | ✅ توسط قاضی |
| صدور حکم | ❌ ندارد | ✅ رأی نهایی صادر می‌شود |
تفاوت در پرونده‌های کیفری
پرونده‌هایی مثل سرقت، تهدید، کلاهبرداری و… ابتدا در دادسرا بررسی شده و در صورت اثبات، به دادگاه ارسال می‌شوند:
| مرحله | دادسرا | دادگاه |
|---|---|---|
| تحقیقات مقدماتی | ✅ بازپرسی، بررسی مدارک | ❌ ندارد |
| صدور کیفرخواست | ✅ توسط دادستان | ❌ فقط دریافت‌کننده |
| جلسه دادرسی | ❌ ندارد | ✅ تشکیل جلسه و شنیدن دفاعیات |
| صدور رأی نهایی | ❌ ندارد | ✅ توسط قاضی دادگاه کیفری |
جمع‌بندی نهایی
- در پرونده‌های حقوقی، تمام مراحل فقط در دادگاه انجام می‌شود.
- در پرونده‌های کیفری، ابتدا دادسرا بررسی و در صورت نیاز پرونده را به دادگاه ارجاع می‌دهد.
- دادسرا فقط در پرونده‌های کیفری حضور دارد و حکم نهایی نمی‌دهد.
- دادگاه مرجع نهایی برای صدور رأی در هر دو نوع پرونده است.
مسیر رسیدگی به پرونده‌ها از دادسرا تا دادگاه
مراحل رسیدگی به پرونده‌ها بسته به نوع آن (کیفری یا حقوقی) متفاوت است:
پرونده‌های کیفری (جرائم): ابتدا شاکی شکایت کیفری (شکوائیه) خود را در کلانتری یا دفاتر خدمات قضایی تنظیم و به دادسرا ارائه می‌دهد. سپس مراحل زیر طی می‌شود:
ارجاع به دادسرا: شکایت ثبت می‌شود و پرونده به واحد ارجاع دادسرا می‌رود.
تحقیقات مقدماتی: دادسرا مدارک را بررسی می‌کند، با پلیس و پزشک قانونی هماهنگی می‌دهد و از متهم و شهود تحقیق می‌گیرد.
تصمیم بازپرس: در پایان تحقیقات، بازپرس با تایید دادستان تصمیم می‌گیرد. اگر شواهد کافی باشد، کیفرخواست صادر شده و پرونده به دادگاه کیفری ارسال می‌شود؛ در غیر این صورت «قرار منع تعقیب» صادر می‌شود و پرونده مختومه می‌گردد.
محاکمه در دادگاه: دادگاه کیفری مربوطه جلسه دادرسی تشکیل می‌دهد. قاضی بار دیگر مدارک و دفاعیات را بررسی می‌کند و در نهایت رأی نهایی (حکم) صادر می‌کند.
پرونده‌های حقوقی (مدنی، خانوادگی و غیرکیفری): در دعاوی حقوقی نیازی به دادسرا نیست. شاکی (خواهان) می‌تواند شکایت خود را با تنظیم دادخواست مستقیماً به دادگاه حقوقی مربوطه ارائه کند. برای مثال در یک دعوای مالی یا اختلاف قراردادی، پرونده وارد دادگاه حقوقی شده و دادگاه بدون هیچ مرحله دادسرا به بررسی و صدور حکم نهایی می‌پردازد.
در هر صورت، شناخت این مسیرها به شما کمک می‌کند مرحله به مرحله از حقوق خود محافظت کنید و بدانید در کدام مرجع باید پیگیر دعوای خود شوید.
مثال‌های ساده برای درک تفاوت‌ها
پرونده کیفری (جرم): فرض کنید کسی وارد منزل شما شود و وسایل‌تان را بدزدد. شما می‌توانید به کلانتری مراجعه و شکایت (شکوائیه) خود را تنظیم کنید. پرونده در دادسرا به بازپرس ارجاع می‌شود که تحقیقات مقدماتی (مصاحبه، بازجویی و جمع‌آوری مدرک) را انجام می‌دهد. اگر مشخص شود جرم اتفاق افتاده، دادسرا پرونده را با کیفرخواست به دادگاه کیفری ارسال می‌کند. در دادگاه کیفری، جلسه محاکمه برگزار شده و قاضی متهم را محکوم یا تبرئه می‌کند.
پرونده حقوقی (مدنی): فرض کنید در قرارداد فروش یک خودرو یا ملک اختلاف پیش آمده است. در این حالت شما دادخواست تنظیم می‌کنید و مستقیماً به دادگاه حقوقی یا شورای حل اختلاف مراجعه می‌کنید. دادگاه مربوطه با بررسی اسناد و گفتگو با طرفین، رأی نهایی خود (مثلاً مطالبه پول یا انتقال سند) را صادر می‌کند. در این مثال اصلاً دادسرا وارد ماجرا نمی‌شود.
سوالات متداول
برای طرح شکایت کیفری (جرم) ابتدا به کجا مراجعه کنم؟
معمولاً پرونده‌های کیفری ابتدا به دادسرا ارجاع می‌شوند. یعنی شما می‌توانید شکایت خود را در کلانتری یا دفاتر خدمات قضایی ثبت کنید تا پرونده به دادسرا ارسال شود. پس از اتمام تحقیقات مقدماتی در دادسرا، در صورت نیاز پرونده به دادگاه کیفری فرستاده می‌شود.
دادسرا چه می‌کند؟
دادسرا مسئول تحقیقات اولیه و رسیدگی مقدماتی پرونده کیفری است. در دادسرا، مدارک جمع‌آوری می‌شود، از متهم و شهود بازجویی می‌شود و گزارش تحقیقی تهیه می‌شود. در نهایت دادسرا تصمیم می‌گیرد که آیا پرونده برای صدور حکم به دادگاه برود یا خیر.
دادسرا می‌تواند حکم صادر کند؟
خیر. دادسرا فقط تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد و می‌تواند دستورات موقت (قرار) صادر کند؛ اما حکم قطعی را فقط دادگاه صادر می‌کند. برای مثال، دادسرا ممکن است قرار بازداشت موقت بدهد، اما خود بازداشت تا صدور حکم نهایی توسط دادگاه اعمال نمی‌شود.
دادگاه چه حکمی می‌دهد؟
دادگاه پس از برگزاری جلسه دادرسی و بررسی دلایل، رأی نهایی را صادر می‌کند. در پرونده‌های کیفری، دادگاه می‌تواند متهم را محکوم به مجازات قانونی (مانند حبس یا جزای نقدی) کند یا او را تبرئه کند. در دعاوی حقوقی، دادگاه ممکن است مثلاً حکم به پرداخت بدهی، خسارت یا اعاده مال به شاکی بدهد.
جمع‌بندی و پیشنهاد مشاوره حقوقی
در این مقاله به زبان ساده تفاوت دادسرا و دادگاه و نقش هر یک در رسیدگی قضایی توضیح داده شد. دادسرا محل بررسی و تحقیق اولیه پرونده‌های کیفری است و دادگاه محل برگزاری دادگاه و صدور حکم نهایی. دانستن این تفاوت‌ها کمک می‌کند در صورت بروز مشکل قانونی، مسیر درست شکایت و دفاع را بشناسید و از اتلاف وقت جلوگیری کنید.
اگر در مورد شکایت کیفری یا دعوای حقوقی سؤال یا مشکلی دارید، بهتر است از مشاوره حقوقی بهره‌مند شوید. یک وکیل متخصص می‌تواند بهترین روش اقدام را به شما نشان دهد. برای راهنمایی بیشتر و پیگیری پرونده، می‌توانید با دفتر حقوقی پرستو رحیمیان ثابت تماس بگیرید تا از تجربه و دانش وکلای مجرب استفاده کنید. آنها آماده‌اند تا در کنار شما باشند و حقوقتان را تا حصول نتیجه نهایی پیگیری نمایند.
